जत्रा

अाॅक्टोबर, नोव्हेंबर हे थंडीचे महिने. अंगात हुडहुडी भरून यायची. एकदम कडाक्याची थंडी नसली तरीही गोधडी अंगावर लपेटून चुलीपुढील आगीची धग हवीहवीशी वाटायची. या दिवसात आईच्या आणि आयेच्या कुशीची ऊब अंथरुणातून उठायलाच देत नसे. आई सकाळी सकाळी उठून न्हाणीच्या चुलीत आग पेटवून मग स्वयंपाकघरातील चुलीकडे वळायची. अंथरुणातून उठूच नये असे कितीही वाटले तरीही शाळेत जाण्यासाठी उठावेच लागायचे. मग उठल्या उठल्या न्हाणीच्या चुलीपुढे बसणे व्हायचे. तेव्हाही डोळ्यात झोप भरलेली असायची.

माझ्या बालपणी ढग घालून त्याची शरीराला ऊब घ्यायची पद्धत आमच्या वाड्यावर होती. ‘ढग घालणे’ म्हणजे आदल्या दिवशी संध्याकाळी फणसाचे झाड हेरून त्याखाली पडलेली, सुकलेली पाने गोळा करून ती टोपलीत भरून आणून त्यांचा ढीग करून ठेवायचा. त्यातील मोठी पसरट पाने आयेआजी वेचून बाजूला काढून ठेवायची. त्यांचे देठ कापून ती नीटनेटकी एकावर एक रचून ठेवत त्यावर वजनशीर ‘जाते’ नाहीतर ‘पाटा’ ठेवायची. तिला ही पाने ‘पत्रावळी’ करण्यासाठी हवी असायची. मग दुसऱ्या दिवशी सकाळी त्यातीलच थोडी थोडी पाने घेऊन त्याला आग लावून ती पेटवली जायची. त्याच्याभोवती कोंडाळे करून सर्वजण बसायचे. ढग हा शब्द धग असाही असेल, पण त्या बालमनाला शब्दाची ही ऊब खूप उशिराने कळत गेली.

याच दिवसांत जत्रा सुरू व्हायच्या. सुरुवात दिवजोत्सवाने व्हायची. त्यानंतर मग थंडीच्या ऐन मौसमात मोठी जत्रा भरत असे. जत्रा तर आजही होत आहेत. गर्दी वाढत आहे. मंदिर आणि सभोवतालचा परिसरही आमूलाग्र बदलला आहे, पण त्या वयातील आठवणी हृदयकुपीत आजही आहेत.

नानाचे चहाचे हॉटेल मंदिरात जाताना उजव्या बाजूला त्याच जागेवर आहे... मात्र हॉटेलसमोर त्याकाळचे खेळण्याचे दुकान दिसत नाही. आत्ताच्यासारखी वैविध्यपूर्ण खेळण्यांची दुकाने काही जत्रेत येत नव्हती. खाज्यांची दुकाने दिसत. त्यात रेवडी बरोबर गुलाबी रंगाच्या साखरेच्या बाहुल्यांचे तर मला मोठेच आकर्षण होते.

दादाची काही दुकाने होती. तेथे त्यांनी कायम स्नेहबंध टिकवून ठेवले होते. आम्ही मुलींनी काही मागितले; खेळणी, केसांना लावायच्या पिना, रिबिनी, नखांना लावायची लाली घेतली तर ती उधारीवर मुलांना द्यायची असे ठरलेलेच होते. त्यात नानाचे हॉटेल, दत्ताराम तसेच मधूकाकांचे भुसारी मालाचे दुकान आणि जत्रेच्या दिवसातील तळकर काकांचे खेळण्यांचे दुकान. माझ्या बालपणी बरीच वर्षे जत्रेतील खेळण्यांचे हे एकमेव दुकान बघत बघतच आमचे बालपण वाढत गेले. या दुकानातील कोंबड्यांची झुंज असलेले लाल-पिवळ्या रंगाचे खेळणे तर खास आवडीचे होते. बाजूचे बटण हळूहळू फिरवून चित्रपटातील चित्रे दिसणारे खेळणे तर चित्रपट बघत असल्याचा आनंद देत असे. पिल्लूक, रिबिनी, लाली, रंगीत टिकल्यांची डबी, कानातली, केसांना लावायच्या पिना या वस्तूंची खरेदी हमखास केली जायची.

खेळण्यातील फिल्मी चौकट बघून बघून हौस फिटली की मग रिकामी आगपेटी घेऊन त्याच्या चौकटीत चित्रे बसवून वेगळी अनुभूती घेता यायची. कधी कधी तर या खेळात कागदाचे पैसे करून तिकीट आकारणी केली जायची. जत्रेच्या दिवशी आम्ही मुले दोन ते तीन वेळा तरी देवळाकडे ये-जा करीत असू. कोणकोणती दुकाने आलेली आहेत याची उत्सुकता मोठी होती.

देवळाला लागूनच असलेल्या धर्मशाळेत दशावतारी नाटकमंडळी उतरलेली असत. त्यांचे चूल पेटवून स्वयंपाक रांधणे सुरू असायचे. खिडकीत उभे राहून त्यांना पाहण्यासाठी आम्ही एकमेकांवर कुरघोडी करीत असू. रात्र वाढत गेली की हेच दशावतारी नाट्य कलाकार वेशभूषा, रंगभूषा करीत. प्रभू रामचंद्रांच्या, सीतेच्या, श्रीकृष्णाच्या वा अन्य देवदेवतांच्या भूमिकेत असलेला अभिनेता जेव्हा बाजूला जाऊन सिगारेट, विडीचे झुरके घेताना दिसायचा, तेव्हा मात्र नकळत बालमनाला कससंच वाटायचे. हेच कलाकार जेव्हा त्यांची त्यांची भूमिका जीव ओतून करायचे, तेव्हा मात्र आपल्यासमोर खरेच देवच अवतीर्ण झाल्याचा भास व्हायचा.

देवळात वाड्यावरील लोकांची जागा ठरलेलीच होती. देवळाच्या मुख्य सभागृहात पाऊल ठेवल्यावर डाव्या हाताला असलेल्या खांबाची जागा आमच्या मधल्यावाडकरांची. नाटक मध्यरात्र उलटून गेल्यानंतर सुरू व्हायचे. पहाटेला संपायचे. घरी पै-पाहुण्यांची वर्दळ. आई, बाय जेवण करण्यात, वाढण्यात गुंतलेल्या. आलेले पाहुणे, काका, दादा यांनी हातावर चार-आठाणे टेकवले की चादर आणि चटई घेऊन आम्ही नाटकाला जागा अडविण्यासाठी देवळाकडे मार्गस्थ व्हायचो. मी, संजू, कपू, लता, उजू अशी बरीच मुले असत. एकदा का चादर अंथरली की त्यावर झोपून जायचे. खास नाटक बघण्यासाठी घरून आई, काकी येईपर्यंत त्या तशा गर्दी-गोंगाटात आम्ही गाढ झोपलेले असू.

फेरीत फेऱ्या मारून झालेल्या असत. मागील दाराने नानाचे हॉटेलमध्ये काचेच्या ग्लासामध्ये वाफाळता चहा आणि गरमागरम भज्यांवर ताव मारून आम्ही देवळात येत असू. मागील दारीच चुलीवर मोठ्या काहिलीत भजी, जिलेबी, मिरची खाजे, बुंदी तळली जायची. चहा, भज्यांव्यतिरिक्त यांच्यातील एखादा पदार्थ हातावर पडायचा. हात धुवायच्या भानगडीत न पडता त्याचा चिकचिकितपणा घालविण्यासाठी एकतर तो चाटायचा नाहीतर खोमशीला पुसायचा. हे असे वागणे बुरसटलेले आहे, चुकीचे आहे हे त्या वयाला कधी कोणी सांगितलेच नव्हते. त्यामुळे पडून ढोपर, कोपर फुटले तर त्याला थुंकी आणि वर माती लावायची, शेंबूड आला तर चिमटीत ओढून त्याला भिंतीवर मारायचे... हे असेच चालू होते. त्यामुळे जत्रेतील दशावतारी नाटक बघण्यासाठी दोन-तीन तास अगोदरच भर गर्दीत गाढ झोपी जाताना सुद्धा कधी कोणाची प्रतिष्ठा धुळीस मिळाली, असे ऐकिवात आले नाही.

मिळाला तो या क्षणांचा निखळ आनंद. निरागस मोकळेपणा... बालपणीचा काळ सुखाचा ही अनुभूती! जत्रा हे विरंगुळा, मनोरंजनाचे साधन होतेच, त्याबरोबरच ते नाती वृद्धिंगत करण्याची जागा होती. या सण-उत्सवांच्या निमित्ताने गाव एकत्रित यायचा... भावपूर्ण भक्तीत रममाण व्हायचा. संपूर्ण नाटक बघणे राहून जायचे. जाग यायची ती राक्षसाच्या ओरडण्याने. लहान लहान मुलांचा आकांत उडायचा. नाटकात आणि प्रेक्षकांमध्ये अंतर नव्हतेच... पहाटप्रहरी नाटक संपायचे... झोपलेल्या मुलांना चादरी-गोधडीत लपेटून खांद्यावर घेत आई, बहिणी, काकू घरची वाट चालू लागत. एव्हाना आकांत करून घेतलेले फुगे मलूल पडलेले असत... पिल्लूक गळून गेलेली असे... वडील मंडळी आलेल्या पाहुण्यांना जत्रेचे खाजे विकत घेण्यासाठी थांबलेली असत... बाहेर सर्वत्र धुके... अंगणातल्या गवतावर, पाना-फुलांवर दवबिंदूचे जाळे पसरलेले... सूर्याची किरणे हळूहळू अंगणभर पसरायची. यावेळी आई चुलीपुढे तर आम्ही गोधडीच्या ऊबदार कुशीत... जत्रेचे स्वप्न डोळ्यांत घेत गाढ झोपेत...

पौर्णिमा केरकर

(लेखिका लोकसाहित्याच्या अभ्यासक, 

कवयित्री आणि शिक्षिका आहेत.)