शेवाळ, ही एक साधी दिसणारी वनस्पती जी आपल्या आजूबाजूला सर्वत्र दिसते, पण तिच्याबद्दलचे आपले ज्ञान मात्र अपुरे आहे. ती फक्त भिंतींवर किंवा पाण्यात वाढणारी एक सामान्य हिरवळ आहे की पर्यावरणाचा समतोल राखणारी एक महत्त्वाची कडी? शेवाळ खरंच निरुपयोगी आहे की त्याचे काही अविश्वसनीय फायदेही आहेत? या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न करूया.
शेवाळ ही एक सर्वत्र आढळणारी वनस्पती आहे, जी ओलसर ठिकाणी, पाण्यात, भिंतींवर किंवा झाडांवर सहज उगवते. ही प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे आपले अन्न तयार करते आणि विविध तापमानांत तसेच अगदी सांडपाण्यातही जिवंत राहू शकते. समुद्रापासून वाळवंटापर्यंत, शेवाळ अनेक ठिकाणी वाढते.
जनमानसात शेवाळ हा एक निरुपयोगी घटक असल्याचा गैरसमज आहे. कारण, ते जास्त प्रमाणात वाढल्यास पाण्याचा प्रवाह आणि गुणवत्ता बिघडवते, तसेच पाण्यातील ऑक्सिजनची पातळी कमी करू शकते, ज्यामुळे जलचरांना धोका निर्माण होतो. या प्रक्रियेमुळे पाण्यात 'डेड झोन्स' (Dead Zones) तयार होतात, जिथे ऑक्सिजनअभावी कोणतेही जीवन शक्य नसते. काही विषारी शैवाल प्रजाती मानवी आरोग्यासाठी हानिकारक ठरू शकतात, ज्यामुळे त्वचेला त्रास किंवा पचनाचे विकार होऊ शकतात. युट्रोफिकेशनमुळे (पाण्यात पोषक तत्त्वांची वाढ) होणारा 'आल्गल ब्लूम' हा एक मोठा धोका आहे, ज्यामुळे पाण्याची गुणवत्ता खालावते आणि कुजलेल्या शेवाळातून 'ग्रीन हाऊस' वायूंचे उत्सर्जन होते. रासायनिक खते, सांडपाणी आणि औद्योगिक कचरा हे युट्रोफिकेशनचे प्रमुख कारण आहेत.
परंतु, शेवाळाचे अनेक महत्त्वाचे उपयोग आहेत. ते झाडांपेक्षा ४ पटीने जास्त कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेते, ज्यामुळे हवेची शुद्धता राखण्यास मदत होते. हे जमिनीची सुपीकता वाढवते. अनेक शेतकरी त्याचा वापर नैसर्गिक 'जैव-खत' म्हणून करतात, ज्यामुळे रासायनिक खतांचा वापर टाळता येतो. ते सांडपाण्यातील दूषित घटक काढून टाकण्यास मदत करते, तसेच पाणी शुद्ध करते.
याशिवाय, शेवाळाचे व्यावसायिक आणि आरोग्यविषयक फायदेही प्रचंड आहेत. 'स्पिरुलिना' आणि 'क्लोरेला' यांसारख्या प्रजाती 'सुपरफूड' म्हणून ओळखल्या जातात, कारण त्या प्रथिने, जीवनसत्त्वे आणि खनिजांनी परिपूर्ण असतात. त्यांचा वापर आरोग्यवर्धक पूरक (Health Supplements) म्हणून मोठ्या प्रमाणात होतो. सौंदर्य प्रसाधने आणि औषधनिर्माण क्षेत्रातही शेवाळाचे महत्त्व वाढत आहे. त्याच्यातील अँटी-ऑक्सिडंट गुणधर्मांमुळे त्वचेला मॉइश्चराइझ करणाऱ्या आणि वृद्धत्व रोखणाऱ्या क्रीम्समध्ये त्याचा वापर होतो. काही शेवाळ प्रजातींमध्ये नैसर्गिकरित्या आढळणारे अँटीबायोटिक्स आणि अँटी-इंफ्लेमेटरी गुणधर्म अनेक नवीन औषधांच्या विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहेत. याव्यतिरिक्त, शेवाळापासून तयार होणारे 'अगार' (Agar) आणि 'कॅरागीनन' (Carrageenan) हे घटक खाद्यपदार्थांमध्ये घट्टपणा आणण्यासाठी आणि सौंदर्यप्रसाधनांमध्ये स्थिरता आणण्यासाठी वापरले जातात.
जलधारण क्षमता वाढवण्यासाठी आणि जैवइंधन तयार करण्यासाठीही शेवाळाचा वापर होतो. शेवाळापासून 'बायोडिझेल'सारखी तिसऱ्या पिढीतील जैवइंधने बनवली जातात, जी अन्न पिकांशी स्पर्धा करत नाहीत आणि पर्यावरणाला कमी हानी पोहोचवतात. शहरी भागात हे कार्बन डायऑक्साइड शोषून तापमान नियंत्रित करते आणि हवेतील धूळ व प्रदूषण कमी करून मातीची धूप थांबवण्याचे काम करते. शेवाळ्यामुळे पावसाचे पाणी वाहून जात नाही, ज्यामुळे भूजल स्रोत पुनरुज्जीवित होण्यास मदत होते. शेवाळाच्या जलशुद्धीकरण क्षमतेमुळे, अनेक ठिकाणी नैसर्गिक फिल्टरेशन सिस्टीममध्ये याचा वापर केला जात आहे, ज्यामुळे पाणी शुद्ध करण्याची प्रक्रिया अधिक टिकाऊ बनते.
शेवाळाच्या अतिवाढीमुळे होणारे दुष्परिणाम टाळण्यासाठी योग्य व्यवस्थापन अत्यंत महत्त्वाचे आहे. सांडपाणी प्रक्रिया करणे, रासायनिक खतांचा मर्यादित वापर करणे आणि औद्योगिक कचरा योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावणे हे युट्रोफिकेशन कमी करण्यासाठी आवश्यक उपाय आहेत. याशिवाय, काही विशिष्ट प्रकारच्या शेवाळाची नियंत्रित पद्धतीने लागवड करून त्यांचे सकारात्मक उपयोग वाढवता येतात. उदाहरणार्थ, जैवइंधन आणि औषधांसाठी विशिष्ट प्रजातींची निवडक पद्धतीने लागवड केली जाते.
थोडक्यात, शेवाळ एका बाजूने पर्यावरणाचा समतोल बिघडवू शकते, तर दुसऱ्या बाजूने ते हवा आणि पाणी शुद्ध करणारी नैसर्गिक यंत्रणा म्हणून काम करते. त्याच्या आरोग्यदायी आणि व्यावसायिक उपयोगांमुळे त्याचे महत्त्व अधिकच वाढले आहे. त्यामुळे, शेवाळ पूर्णपणे निरुपयोगी नसून, योग्य व्यवस्थापन आणि समजून घेतल्यास ते निसर्गासाठी आणि मानवासाठी एक अत्यंत उपयोगी घटक ठरू शकते.
स्त्रिग्धरा नाईक
(लेखिका विद्युत अभियांत्रिकीच्या प्राध्यापिका आहेत.)
