१९७०मध्ये मंकीपॉक्स संसर्ग हा मनुष्यप्राण्यात पसरू शकतो, हे जगाला कळाले. कालापरत्त्वे हा आजार वाढत जात आता भारतापर्यंत पोहोचतो की काय अशी भीती निर्माण झाली आहे. झिका विषाणूच्या हे नवसंकट चिंता वाढवणारे ठरत आहे.
‘मंकीपॉक्स’ या विषाणूजन्य संसर्गाचा जगात वेगाने फैलाव होत असल्याने जागतिक आरोग्य संघटनेने (डब्लूएचओ) गंभीर इशारा दिला. कांगोसह अन्य तीन देशांत आरोग्य आणीबाणी जाहीर करण्यात आली आहे. ‘डब्लूएचओ’ने आफ्रिकेत मंकीपॉक्सच्या वाढत्या प्रकरणांमुळे आरोग्य आणीबाणी जाहीर केली असून हा संसर्ग आंतरराष्ट्रीय सीमा ओलांडू शकतो, असे म्हटले आहे. ‘डब्लूएचओ’चे संचालक जनरल टेड्रोस अधानोम घेबे्रयुसेस यांनी संयुक्त राष्ट्राच्या आरोग्य विभागाच्या आपत्कालिन समितीच्या बैठकीनंतर मंकीपॉक्सबाबत मार्गदर्शक सूचना जारी केल्या. तत्पूर्वी आफ्रिकी रोग नियंत्रण अणि प्रतिबंध केंद्राने (सीडीसी) खंडात वाढत्या मंकीपॉक्समुळे सार्वजनिक आरोग्य आणीबाणी म्हणून जाहीर केली होती.
चालू वर्षी आफ्रिकेत मंकीपॉक्सचे १४ हजाराहून अधिक रुग्ण आढळले असून त्यात ५२४ जणांचा मृत्यू झाला आहे. ही आकडेवारी मागच्या वर्षीच्या तुलनेत अधिक आहे. आतापर्यंतच्या एकूण प्रकरणातील ९६ टक्क्यांहून अधिक रुग्ण आणि मृत्यू कांगोत झाले आहेत. शिवाय या ठिकाणी नव्या प्रकारचा मंकीपॉक्स पसरत असून तो सहजपणे प्रसार करत असल्याबद्दल शास्त्रज्ञ चिंता व्यक्त करत आहेत.
मंकीपॉक्सचे स्वरुप काय?
एमपॉक्सला अगोदर मंकीपॉक्सच्या नावाने ओळखले जात होते. ब्राझीलमध्ये २०२२मध्ये या कारणांमुळे असंख्य माकडांची सामूहिक हत्या करण्यात आली. माकडांमुळे हा संसर्ग पसरत असल्याची अफवा पसरल्याने हकनाक माकडांचे बळी गेले. त्याचा इतिहास पाहिला तर हा संसर्ग पहिल्यांदा सहा दशकांपूर्वी १९५८मध्ये आढळून आला. तो माकडांत कांजिण्यासारखा पसरत होता. अलिकडच्या काळापर्यंत मंकीपॉक्सची बहुतांश प्रकरणे मध्य आणि पश्चिम आफ्रिकेच्या लोकांतच आढळून आली आणि प्रामुख्याने बाधित प्राण्यांच्या संपर्कात येणार्‍या लोकांमध्ये आढळून आले. २०२२ मध्ये एमपॉक्स संसर्ग हा लैंगिक संबंधातून पसरत असण्याच्या वृत्ताला वैद्यकीय विभागाकडून दुजोरा मिळाला आणि ७० टक्क्यांपेक्षा अधिक देशात त्याचा उद्रेक झाला. यापैकी बहुतांश देशांत एमपॉक्सचे रुग्ण आढळून आलेले नव्हते. एमपॉक्स हा कांजण्यासमान संसर्गासारखा असून त्याची लक्षणे फारशी गंभीर नसतात. यात ताप येणे, थंडी वाजणे, अंगदुखी याचा समावेश आहे. गंभीर प्रकरणात चेहरा, हात, छाती, मांडी यावर लालसर व्रण दिसतात. २०२२ मध्ये भारतातही काही जणांत मंकीपॉक्सची लक्षणे आढळून आली.
हा आजार ओर्थोपोक्स या डीएनए प्रकारच्या विषाणूमुळे होतो. काही प्रकारच्या खारी आणि उंदरांमध्ये हा विषाणू आढळतो. हे प्राणी या विषाणूचे नैसर्गिक स्त्रोत आहेत. अंगावर पुरळ उमटण्यापूर्वी १ ते २ दिवसापासून ते त्वचेवरील फोडांवरील खपल्या पडेपर्यंत किंवा ते पूर्णपणे मावळेपर्यंत बाधित रुग्ण इतर व्यक्तींसाठी संसर्गजन्य असतो.
मंकीपॉक्सचा संसर्ग हा प्रामुख्याने थेट शारीरिक संपर्क, शरीर द्रव, लैंगिक संपर्क किंवा जखम, घाव यातील स्राव, बाधित व्यक्तीने वापरलेल्या कपड्यांमार्फत, जर खूप वेळ बाधित व्यक्तीचा संपर्क आला तर श्वसन मार्गातून बाहेर पडणार्‍या मोठ्या थेंबावाटे होऊ शकतो. त्याचप्रमाणे, प्राण्यांपासून माणसालाही मंकीपॉक्सची लागण होऊ शकते. बाधित प्राणी चावल्यामुळे किंवा बाधित प्राण्याचे मांस न शिजवता खाण्यामुळे देखील या आजाराचा संसर्ग होऊ शकतो.
भारतात मंकीपॉक्सबाधित देशांमध्ये प्रवास करुन आलेल्या व्यक्तींच्या शरीरावर अचानक पुरळ उठणे, सुजलेल्या लसिका ग्रंथी, ताप, डोकेदुखी, अंगदुखी, प्रचंड थकवा, घसा खवखवणे आणि खोकला अशी लक्षणे दिसून आली आहेत. या पार्श्वभूमीवर आरोग्य विभागामार्फत काही गाईडलाईन्स जारी केल्या गेल्या आहेत. त्यानुसार संशयित मंकीपॉक्स रुग्णास वेळीच विलग करणे, रुग्णांच्या कपड्यांशी अथवा अंथरुणा पांघरुणाशी संपर्क येऊ न देणे, हातांची स्वच्छता ठेवणे, आरोग्य संस्थांमध्ये मंकीपॉक्स रुग्णावर उपचार करताना पीपीई किटचा वापर करणे यांचा समावेश आहे.
आफ्रिकेत सर्वाधिक प्रसार कशामुळे?
गेल्या आठवडयात आफ्रिकी सीडीसीच्या एका अहवालानुसार एमपॉक्स किमान तेरा देशांत आढळून आल्याचे म्हटले आहे. गेल्या वर्षी याच कालावधीचे आकलन केल्यास या प्रकरणात १६० टक्क्यांनी आणि मृतांच्या प्रमाणात १९ टक्के वाढ नोंदविली गेली आहे. शास्त्रज्ञांनी यावर्षी कांगोतील एका खाणक्षेत्रात एमपॉक्सचे नवे रूप पाहिले. हा नवा विषाणू बाधित झाल्यास जवळपास दहा टक्के लोकांच्या जीवावर बेतू शकतो आणि सहजपणे पसरू शकतो. या नव्या स्वरूपाच्या मंकीपॉक्सची लक्षणे किरकोळ असून त्यामध्ये केवळ मांडीवर लालसर व्रण दिसतात. परिणामी, त्याचे निदान करणे कठीण जाते आणि बाधित लोकांकडून अप्रत्यक्षपणे प्रसार केला जातो.
जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मते, एमपॉक्स हा अलिकडच्या काळात आफ्रिकेतील बुरुंडी, केनिया, रवांडा, युगांडा या चार देशात आढळून आला. अर्थातच या देशांतील प्रसार कांगोमुळे झाला आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेकडून आरोग्य आणीबाणी जाहीर करण्यामागचे कारण म्हणजे संबंधित देशांना जागरुक करणे आणि कारवाईसाठी प्रेरित करणे.
मागच्या आरोग्य आणीबाणीबाबत जगात उमटणार्‍या प्रतिक्रिया संमिश्र होत्या. आफ्रिकी सीडीसीचे संचालक जनरल डॉ. ज्या कासेंया यांच्या मते, आरोग्य आणीबाणी जाहीर करण्यामागचा उद्देश संस्था, सामूहिक इच्छाशक्ती अणि स्रोतांना तातडीने कारवाई करण्यासाठी प्रेरित करणे. लंडन स्कूल ऑफ हायजिन अँड ट्रॉपिकल मेडिसीनचे प्रोफेसर मायकेल मार्कस यांच्या मते, आरोग्य आणीबाणी लागू केल्याने तातडीने हालचाली होत असेल तर तो निर्णय योग्य आहे.
डॉ. संजय गायकवाड, वैद्यकीय तज्ज्ञ
