सिंगापूरहून मलेशियाकडे जाताना दिसलेला तो काळा कचऱ्याचा डाग केवळ प्रदूषण नव्हता, तर समुद्राने दिलेला इशारा होता. समुद्र आपल्याला सौंदर्य, अन्न आणि जीवन देतो, पण आज तो शांतपणे त्रास सहन करत आहे.
मी माझ्या पतीसोबत सिंगापूरला गेले होते. सिंगापूर ते मलेशिया असा तो क्रूझ प्रवास माझ्यासाठी केवळ सहल नव्हती, तर निसर्गाशी झालेला एक अतिशय भावनिक संवाद होता. समुद्रावरचे आयुष्य संथ पण समाधान देणारे होते. प्रत्येक सकाळी क्षितिजावरून उगवणारा सूर्य आणि संध्याकाळी समुद्रात विरघळणारा सोनेरी सूर्यास्त मनाला शांतता देत होता. अनेकदा डॉल्फिन्स अगदी जहाजाच्या जवळून पोहताना दिसत होते. त्यांच्या खेळकर हालचाली पाहून मन आनंदाने भरून येत होते.
मात्र या सुंदर अनुभवाला अचानक एक धक्का बसला. दूरवर समुद्रावर एक मोठा काळसर डाग तरंगताना दिसला. सुरुवातीला मला वाटले की कदाचित ते समुद्री वनस्पती किंवा शैवाळ असावे. पण जहाज जसजसे जवळ गेले, तसतसे वास्तव स्पष्ट झाले. तो डाग म्हणजे प्लास्टिक, कचरा, बाटल्या, पॅकेजिंग साहित्य यांचा मोठा ढीग होता. संशोधनानुसार दरवर्षी लाखो टन प्लास्टिक कचरा जमिनीवरून समुद्रात जातो (Jambeck et al., 2015).
तो क्षण माझ्या मनात खोलवर रुजला. प्रवास संपल्यानंतरही समुद्र आणि त्याचे हे दुःख सतत माझ्या मनात राहिले. आधुनिक विज्ञान आणि तंत्रज्ञान या समस्येवर काय उपाय शोधत आहे, याचा मी विचार करू लागले. संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रमानुसार (UNEP, 2021) समुद्रातील प्लास्टिक प्रदूषण हे आज जागतिक पातळीवरील सर्वात गंभीर पर्यावरणीय प्रश्नांपैकी एक बनले आहे.
या समस्येवर उपाय शोधताना कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence – AI) महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. शास्त्रज्ञ समुद्र प्रवाह, वाऱ्याची दिशा आणि प्लास्टिकच्या हालचालींचे विश्लेषण करून कचरा साठणाऱ्या ठिकाणांचा अंदाज घेतात. त्यामुळे स्वच्छता करणारी जहाजे योग्य मार्गाने जाऊ शकतात आणि कमी वेळात अधिक कचरा गोळा करू शकतात (Bianchi et al., 2023).
यासोबतच स्वयंचलित रोबोट्स आणि मानवरहित नौका (autonomous surface vehicles) विकसित केल्या जात आहेत. या यंत्रांमध्ये कॅमेरे, सेन्सर्स आणि AI-आधारित ओळख प्रणाली असतात, ज्यामुळे त्या प्लास्टिक आणि सागरी जीव यामधील फरक ओळखू शकतात. संशोधनात असे दिसून आले आहे की एकत्रितपणे काम करणारे रोबोट्स अधिक प्रभावीपणे कचरा गोळा करू शकतात (Eriksen et al., 2014; Soares et al., 2022).
महासागर प्रचंड मोठा असल्यामुळे कचरा शोधणे हेच मोठे आव्हान आहे. यासाठी उपग्रह (satellite) आणि ड्रोन तंत्रज्ञानाचा वापर केला जात आहे. प्लास्टिक पाण्यापेक्षा वेगळ्या प्रकारे सूर्यप्रकाश परावर्तित करते, आणि याच वैशिष्ट्याचा वापर करून उपग्रह हे समुद्रावरील प्लास्टिक ओळखू शकतात. ड्रोनद्वारे किनारी आणि सागरी भागांचे बारकाईने निरीक्षण करता येते (Lebreton et al., 2018).
मोठ्या प्लास्टिक कचऱ्याइतकेच धोकादायक आहेत मायक्रोप्लास्टिक्स, अतिशय सूक्ष्म प्लास्टिक कण. हे कण समुद्री अन्नसाखळीत प्रवेश करतात आणि शेवटी मानवी शरीरात पोहोचतात. अलीकडील संशोधनात चुंबकीय (magnetic) आणि रासायनिक पद्धती वापरून मायक्रोप्लास्टिक काढण्याचे प्रयोग केले जात आहेत (Ferreira et al., 2019).
मोठ्या प्रमाणावर कचरा गोळा करण्यासाठी समुद्र प्रवाहाचा वापर करणाऱ्या तरंगत्या अडथळा निवारण प्रणाली (floating barrier systems) विकसित करण्यात आल्या आहेत. या प्रणाली समुद्री जीवांना इजा न पोहोचवता प्लास्टिक एका ठिकाणी जमा करतात. अशा प्रकल्पांनी मोठ्या प्रमाणावर यश मिळवले आहे (Slat et al., 2021).
तथापि, केवळ तंत्रज्ञान पुरेसे नाही. प्लास्टिकचा वापर कमी करणे, कचऱ्याचे योग्य व्यवस्थापन, पुनर्वापर आणि जनजागृती तितकीच आवश्यक आहे. कारण समुद्रात जाणारा बहुतांश कचरा जमिनीवरूनच जातो (Jambeck et al., 2015; UNEP, 2021).
सिंगापूरहून मलेशियाकडे जाताना दिसलेला तो काळा कचऱ्याचा डाग केवळ प्रदूषण नव्हता, तर समुद्राने दिलेला इशारा होता. समुद्र आपल्याला सौंदर्य, अन्न आणि जीवन देतो, पण आज तो शांतपणे त्रास सहन करत आहे. आनंदाची बाब म्हणजे आधुनिक विज्ञान समुद्र वाचवण्यासाठी सक्षम उपाय देत आहे. आता गरज आहे ती सामूहिक जबाबदारीची, जेणेकरून पुढील पिढ्या स्वच्छ समुद्र, समृद्ध सागरी जीवन आणि डॉल्फिन्ससोबतचे आनंदी क्षण अनुभवू शकतील.
- डॉ. सुजाता दाबोळकर
