जैसलमेर (राजस्थान) : थार वाळवंटाच्या मध्यभागी, जैसलमेरपासून काही अंतरावर एक शांत ठिकाण आहे. यास सम (सॅम) डेझर्ट म्हणतात. 'सम' वाळवंट केवळ निसर्गाच्या सौंदर्यासाठी ओळखला जात नाही, तर त्याने शाश्वत आणि स्थानिक पर्यटनाचा जो आदर्श जगासमोर ठेवला आहे, तो गोव्यासह अनेक राज्यांसाठी अनुकरणीय आहे.
अनेक पर्यटन स्थळांवर बाहेरील बड्या गुंतवणूकदारांचे वर्चस्व असते, पण 'सम' वाळवंट पूर्णपणे स्थानिक समुदायाद्वारे चालवले जाते. उंट सफारी असो, जीप ड्रायव्हिंग असो, तंबूतील राहण्याची व्यवस्था असो किंवा चांदण्यात दिले जाणारे पारंपरिक राजस्थानी जेवण असो प्रत्येक गोष्ट जवळच्या गावातील कुटुंबांच्या हातात आहे. जीप चालक फैजान शेख, जे वाळूच्या टेकड्यांवर गेली दशके पर्यटकांना घेऊन जात आहेत, ते अभिमानाने सांगतात, येथे सर्व काही स्थानिक आहे. या व्यवसायात बाहेरचा कोणी नाही. ही आमची जमीन, आमचे काम आणि आमचा अभिमान आहे.
स्थानिक आत्मसन्मानाचे मॉडेल
स्थानिक लोकांनी एकत्र येऊन या व्यवसायाला आकार दिला आहे. पाणीटंचाईसारखी मोठी समस्या असतानाही येथील ग्रामस्थांनी पर्यटकांच्या सोयीत कोणतीही कमतरता भासू दिली नाही. ताजे जेवण, स्वच्छ निवासस्थाने आणि लोकसंगीत सादर करणारे कलाकार, या वाळवंटीय भूभागालाही घरासारखे उबदार बनवतात. या ठिकाणाची दुसरी एक विशेष गोष्ट म्हणजे शांतता. स्थानिकांनी सामूहिक निर्णय घेऊन वाळवंटीय अनुभवातून दारूला दूर ठेवले आहे. यामुळे शांत आणि सुरक्षित वातावरण राखण्यास मदत होते, जिथे संस्कृती आणि शांतता सहजतेने एकत्र नांदतात.
गोव्यासाठी एक मौल्यवान धडा
'सम' वाळवंटाचे हे यश गोव्याच्या सध्याच्या पर्यटन मॉडेलवर एक महत्त्वपूर्ण प्रश्नचिन्ह उभे करते. गोव्याच्या सुंदर किनारपट्टीवर दरवर्षी लाखो पर्यटक येतात, पण या पर्यटन व्यवसायावर बाहेरील घटकांचे वर्चस्व आहे. वाढत्या व्यापारीकरणामुळे स्थानिक आवाज आणि हितसंबंधांकडे अनेकदा दुर्लक्ष केले जाते, अशी टीका नेहमीच होते. अनेक गोमंतकीय लोक केवळ बघ्याची भूमिका घेतात, कारण व्यवसायाचा मोठा हिस्सा बाहेरील घटकांकडून चालवला जातो.
याउलट, 'सम' मध्ये पर्यटनाच्या संपूर्ण स्थानिकीकरणामुळे एकेकाळी केवळ पशुपालन आणि शेतीवर अवलंबून असलेल्या लोकांना खऱ्या अर्थाने समृद्धी मिळाली आहे. हा समुदाय-चालित दृष्टीकोन गावांमध्ये महसूल फिरवतो, कुटुंबांना आर्थिक बळ देतो आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे त्यांची सांस्कृतिक ओळख जपतो.
दररोज रात्री, जेव्हा लोक संगीतकार ताऱ्यांखाली पारंपारिक धुन छेडतात आणि पर्यटक त्या तालावर झुलतात, तेव्हा 'सम' वाळवंट हे सत्य अधोरेखित करतो की: पर्यटन यशस्वी होण्यासाठी चकचकीत रिसॉर्ट्स किंवा गोंगाट करणाऱ्या पार्ट्यांची गरज नसते. पर्यटन तेव्हाच बहरते, जेव्हा ते जमिनीत रुजते, आतून वाढते. जेव्हा ते मातीचा आदर करते आणि ज्या लोकांनी त्याला आपले घर म्हटले आहे, त्यांना सन्मानित करते.
कदाचित, राजस्थानच्या या शांत वाळवंटात, गोव्याच्या गजबजलेल्या किनारपट्टीवरील धोरणकर्त्यांसाठी एक शहाणपणाची शिकवण आहे. पर्यटनाचा आत्मा ऐषारामी सुविधांमध्ये नसून, 'आपलेपणाच्या' भावनेत असतो.
