भारत आज जागतिक स्तरावर विश्वासार्ह नेतृत्व करणारा देश आहे, मात्र दक्षिण आशियात त्याचे प्रभाव क्षेत्र चीन आणि पाकिस्तानच्या नव्या समीकरणांमुळे आव्हानाच्या रुपात उभे आहे.
द क्षिण आशियातील राजकीय घडामोडींमध्ये अलीकडे पाकिस्तान पुन्हा केंद्रस्थानी येऊ लागला आहे. अनेक वर्षे राजकीय अस्थैर्य, भ्रष्टाचार, दहशतवाद आणि आर्थिक दिवाळखोरीच्या उंबरठ्यावर उभा असलेला हा देश आता पुनर्बांधणीच्या टप्प्यात असल्याचे संकेत मिळत आहेत. या पार्श्वभूमीवर भारताने या बदलांचा गांभीर्याने विचार करणे आवश्यक आहे. पाकिस्तानने आंतरराष्ट्रीय नाणे निधीकडून घेतलेल्या आर्थिक मदतीनंतर आपली वित्तीय धोरणे काही प्रमाणात सुधारली आहेत. करसंकलन वाढविणे, चलन नियंत्रण, आणि परदेशी गुंतवणुकीसाठी खुले वातावरण निर्माण करणे हे प्रयत्न सुरू आहेत. सौदी अरेबिया, चीन आणि संयुक्त अरब अमिरात यांसारख्या देशांकडून आर्थिक मदतीच्या स्वरूपात नवीन गुंतवणुका अपेक्षित आहेत. ही हालचाल पाकिस्तानच्या स्थैर्याचा प्रारंभिक टप्पा असू शकते. भारतासाठी ही थेट आर्थिक स्पर्धा नसली तरी दक्षिण आशियातील विश्वसनीय गुंतवणूक केंद्र या भारताच्या स्थानावर परिणाम होऊ शकतो. चीन, पाकिस्तान इकॉनॉमिक कॉरिडॉर हा चीनसाठी ऊर्जा आणि व्यापाराच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा प्रकल्प आहे. या मार्गातून चीनला ग्वादर बंदराद्वारे थेट अरबी समुद्रमार्ग मिळतो. परिणामी भारताच्या पश्चिम किनाऱ्याच्या सुरक्षेच्या दृष्टीने हे एक सामरिक आव्हान ठरते. चीनचा प्रभाव पाकिस्तानच्या संरक्षण व्यवस्थेत वाढत असल्याने, भारताने आपली सीमा आणि समुद्री सुरक्षा धोरणे अधिक मजबूत ठेवणे अपरिहार्य आहे.
पाकिस्तानने अलीकडे आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठांवर आपली प्रतिमा संवादासाठी तयार असलेले राष्ट्र अशी निर्माण करण्याचा प्रयत्न सुरू केला आहे. इस्लामिक सहकार्य संघटना किंवा संयुक्त राष्ट्रांत पाकिस्तानची भाषा अधिक संयमी दिसते. हा बदल तात्पुरता असला तरी, त्यातून जागतिक समुदायात त्यांच्या प्रतिमेला नवा आयाम मिळू शकतो. भारत आज जागतिक स्तरावर विश्वासार्ह नेतृत्व करणारा देश आहे, मात्र दक्षिण आशियात त्याचे प्रभाव क्षेत्र चीन आणि पाकिस्तानच्या नव्या समीकरणांमुळे आव्हानाच्या रुपात उभे आहे. शेजारधर्मातील सातत्य हे धोरण फक्त घोषवाक्य न राहता ठोस कृतीत उतरवणे आवश्यक आहे. दक्षिण आशियाई देशांमध्ये भारतीय गुंतवणुकीचे प्रमाण वाढवणे, समुद्री आणि सीमा भागात आधुनिक तंत्रज्ञान व देखरेख प्रणाली अधिक प्रभावी करणे अशी ठोस पावले उचलावी लागतील. पाकिस्तानचा उदय सध्या प्रारंभिक आणि अनिश्चित टप्प्यावर आहे. परंतु, त्याच्या आर्थिक आणि राजनैतिक पुनर्रचनेचा प्रवास भारतासाठी सावधानतेचा इशारा आहे. भारताने स्पर्धेपेक्षा नेतृत्वाच्या दृष्टीने विचार केला पाहिजे. शेजाऱ्याच्या प्रत्येक पावलाचे विश्लेषण हे अविश्वासाने नव्हे, तर धोरणात्मक दूरदृष्टीने करणे गरजेचे आहे.
दक्षिण आशियातील स्थैर्य आणि प्रगतीसाठी भारताचे नेतृत्व निर्णायक ठरेल, पण तेवढेच पाकिस्तानच्या प्रगतीच्या प्रयत्नांकडे दुर्लक्ष न करणेही आवश्यक आहे. संयुक्त राष्ट्रात आणि इस्लामी देशांच्या परिषदांमध्ये पाकिस्तान पुन्हा सक्रिय होत आहे. भारताविरुद्ध तीव्र वक्तव्ये कमी करून, विकास आणि स्थैर्य यांची प्रतिमा उभी करण्याचा प्रयत्न त्यांच्या कूटनीतीत दिसतो. हा बदल भारतासाठी धोकादायक नसला तरी, त्याकडे दुर्लक्ष करणे हीही चूक ठरेल. पाकिस्तानची उन्नती हे भारतासाठी थेट संकट नाही, परंतु एक सावधतेचा इशारा नक्कीच आहे. शेजाऱ्याच्या प्रगतीतून आपणास स्वतःचे धोरण अधिक परिपक्व व दूरदृष्टीपूर्ण बनवण्याची प्रेरणा घ्यावी लागेल. दक्षिण आशियात स्थैर्य टिकवायचे असेल, तर दोन्ही देशांनी स्पर्धेपेक्षा संवादाला प्राधान्य द्यावे, हाच या प्रगतीचा खरा अर्थ ठरेल. भारताने कधीही अन्य राष्ट्रांच्या अंतर्गत कारभारात ढवळाढवळ केलेली नाही किंवा विकासात अडथळे आणले नााहीत, हे खरे असले तरी पाकिस्तानमधील राजकीय आणि आर्थिक स्थैर्य त्या देशाला भारताविरुद्ध कागाळ्या करण्यास, उपद्रव निर्माण करण्यास कारणीभूत ठरत आले आहे, हे विसरून चालणार नाही. त्यासाठी सावधगिरी बाळगणे, हाच एकमेव पर्याय आपल्याकडे शिल्लक आहे.
