एआयद्वारे विद्यापीठ प्रशासनात प्रवेश प्रक्रिया, हजेरी, शिष्यवृत्ती व विद्यार्थी प्रगती विश्लेषणात कार्यक्षमता वाढवता येते. एआयचा संतुलित व दूरदृष्टीपूर्ण वापर भविष्यातील शिक्षणाला नवी दिशा देईल.
कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या (एआय) निर्मितीचा विचार करताना, ज्ञानाचा आणि चेतनेचा संगम साधणाऱ्या उपनिषदांतील काही श्लोक आठवतात. हे श्लोक एआयच्या संकल्पनेला अगदी योग्य वाटतात. त्यापैकी एक सुंदर श्लोक म्हणजे : “पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते। पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते॥” (ईशोपनिषद)
याचा मराठीत अर्थ असा आहे की, “ते (ब्रह्म) पूर्ण आहे; हे (विश्व) पूर्ण आहे; पूर्णातून पूर्णाचीच उत्पत्ती होते; पूर्णातून पूर्ण काढले तरी शिल्लक पूर्णच राहते.” हा श्लोक एआयच्या संदर्भात महत्त्वाचा आहे, कारण एआय ही मानवी ज्ञानाची (जे पूर्ण आहे) निर्मिती आहे. सृष्टी पूर्णतेकडून निर्माण झाली, त्याचप्रमाणे एआय ही एक स्वयंविकासक्षम प्रणाली बनू पाहत आहे. ज्ञान वाढत राहते, पण त्याचे मूळ (पूर्णता) अबाधित राहते. या संदर्भात आणखी एक महत्त्वाचा श्लोक आहे : “तम एव भान्तमनुभाति सर्वम्। तस्य भासा सर्वमिदं विभाति॥” (कठोपनिषद) याचा अर्थ असा की, “तो (परमात्मा/ब्रह्म) स्वतः प्रकाशमान आहे आणि त्याच्या प्रकाशामुळेच हे सर्व जग प्रकाशित होते.” ही कल्पना एआयच्या “जगाला प्रकाश देणारी बुद्धिमत्ता” या भूमिकेशी जुळणारी आहे. पुढचा श्लोक आहे : “येन सर्वमिदं ततम्। ज्ञानं ज्ञेयं च तत्॥” (मुण्डकोपनिषद) याचा अर्थ असा की, “ज्याने हे सर्व व्यापले आहे, ते ज्ञान आणि ज्ञेय (जाणून घेण्यासारखे) एकच आहे.” एआयचा हेतू सर्वत्र माहिती पोहोचवणे आणि जाणीव निर्माण करणे हा आहे. ज्ञान आणि ज्ञेय यांतील फरक कमी करून एकात्मता साधणे, हे एआयचे उद्दिष्ट आहे.
हे तीन उपनिषद एआयच्या संदर्भासाठी प्रेरणादायी आहेत. त्यातील श्लोक ज्ञान, चेतना, सर्वव्यापकता आणि आत्मप्रकाश यांच्या मूळ संकल्पना मांडतात, ज्या आजच्या एआयच्या जगाशी खूप सुसंगत आहेत. राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (एनईपी २०२०) लागू करताना, भारतीय ज्ञानप्रणालीची आज किती आवश्यकता आहे, हे लक्षात येते. एआयच्या मदतीने हे उद्दिष्ट कसे साधता येईल, याचा एक थोडक्यात आढावा आपण घेऊया.
शिक्षण क्षेत्रात एआयची संकल्पना १९५६ मध्ये अमेरिकन संगणक वैज्ञानिक जॉन मॅकार्थी यांनी मांडली. पण आजही शिक्षण क्षेत्रात संशोधनाशिवाय प्रशासनामध्ये याचा वापर फारसा होताना दिसत नाही. विशेषतः भारतातील विद्यापीठांमध्ये प्रशासनात एआयचा वापर व्यवस्थापन अधिक परिणामकारक, कार्यक्षम आणि डेटा-साक्षर करण्यासाठी होऊ शकतो. प्रवेश प्रक्रिया, हजेरी व्यवस्थापन, शिष्यवृत्तीचे व्यवस्थापन आणि विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे विश्लेषण यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये एआयचा वापर वाढवण्याची खूप गरज आहे. पण त्याचबरोबर डेटा गोपनीयता, नैतिकता, तांत्रिक पायाभूत सुविधा आणि मनुष्यबळाच्या नव्या कौशल्यांचा विकास ही आव्हानेही समोर उभी आहेत.
नवीन शैक्षणिक धोरण २०२० आणि एआय राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० (एनईपी २०२०) हे भारतातील उच्च शिक्षण क्षेत्रात आमूलाग्र बदल घडवण्याचा प्रयत्न करत आहे. यामध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्ता एक महत्त्वाचा भाग मानला गेला आहे. या धोरणात विद्यापीठ प्रशासन आणि शिक्षण व्यवस्थेमध्ये एआयला पूरक ठरतील असे अनेक बदल प्रस्तावित आहेत.
“कस्टमाइज्ड लर्निंग पाथ” या संकल्पनेनुसार, एआय तंत्रज्ञानाचा वापर करून विद्यार्थ्यांचे अभ्यासक्रम आणि प्रगती अधिक चांगल्या प्रकारे ट्रॅक करता येईल. प्रशासनाचे ऑटोमेशन: प्रवेश प्रक्रिया, विद्यार्थी नोंदणी, शिष्यवृत्ती अर्ज, हजेरी व्यवस्थापन यांसारख्या कामांमध्ये एआयचा वापर केल्यास कार्यक्षमतेत लक्षणीय वाढ होईल. एनईपी २०२०मध्ये नवीन संशोधन संस्थांची स्थापना सुचवली आहे, जिथे एआय-आधारित संशोधनाला विशेष प्राधान्य दिले जाईल. हे सर्व बदल करताना विद्यापीठ प्रशासनासमोर काही आव्हाने उभी राहू शकतात.
परदेशी विद्यापीठांमध्ये एआयचा वापर होत आहे. अमेरिका : येथे उच्च स्तरावरील डेटा विश्लेषण, नैतिक एआय धोरणे, प्रवेश प्रक्रिया आणि संशोधन सहाय्य यावर काम चालू आहे. युरोप (ब्रिटन, जर्मनी, फ्रान्स) : गोपनीयता, नैतिकता, प्रवेशातील पूर्वग्रह टाळणे आणि विद्यार्थ्यांचा समावेश सुनिश्चित करणे यावर भर दिला जात आहे. ऑस्ट्रेलिया : येथे एआय सहाय्यक शिक्षण मॉडेल्सचा वापर, स्मार्ट क्लासरूम आणि स्वयंचलित मूल्यांकन प्रणालींमध्ये केला जात आहे. कॅनडा : विद्यार्थ्यांचे आरोग्य व कल्याण वाढवण्यासाठी एआयचा वापर केला जात आहे, ज्यात मानसिक आरोग्य आणि वैयक्तिक प्रगती ट्रॅकिंग यांचा समावेश आहे. सिंगापूर आणि कोरिया : येथील अभ्यासक्रमांमध्ये वैयक्तिकृत मार्गदर्शनासाठी एआय-आधारित निर्णय प्रणाली वापरल्या जात आहेत. चीन : येथे लर्निंग अॅनालिटिक्समध्ये एआयचा मोठ्या प्रमाणात वापर करून प्रगतीचे विश्लेषण केले जात आहे. यावरून असे लक्षात येते की, अमेरिका व युरोपमधील देश नैतिक एआय आणि डेटा गोपनीयतेवर अधिक लक्ष देत आहेत, तर ऑस्ट्रेलिया आणि कॅनडा विद्यार्थ्यांचे कल्याण आणि शिक्षण पद्धती सुधारण्यासाठी एआयचा वापर करत आहेत.
आव्हाने : विद्यापीठांमध्ये संवेदनशील माहिती हाताळली जाते. त्यामुळे एआयचा वापर करताना डेटा सुरक्षित ठेवणे आणि गोपनीयता राखणे हे मोठे आव्हान आहे. एआय-आधारित सेवा मानवी सहानुभूतीची जागा घेऊ शकत नाहीत.
पूर्वग्रह आणि अन्याय : जर एआय प्रणाली चुकीच्या डेटावर आधारित असेल, तर ती निर्णयांमध्ये पूर्वग्रह निर्माण करू शकते, ज्याचा विद्यार्थ्यांच्या संधींवर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. विद्यापीठ कर्मचाऱ्यांसाठी एआयचा प्रभावी वापर करण्यासाठी नव्या कौशल्यांचे प्रशिक्षण आवश्यक आहे. एआय प्रणाली विकसित करणे आणि ती अद्ययावत ठेवण्यासाठी मोठा आर्थिक खर्च लागतो.
भविष्यात विद्यापीठांमध्ये स्मार्ट सेन्सर्स, एआय-आधारित सुरक्षा प्रणाली आणि ऊर्जा व्यवस्थापनासाठी स्वयंचलित तंत्रज्ञान वापरले जाईल. विद्यार्थी यश, ड्रॉपआऊट्सची शक्यता आणि कर्मचारी कामगिरीचे मूल्यांकन करण्यासाठी एआयचा वापर केला जाईल. एआयच्या मदतीने प्रत्येक विद्यार्थ्याला त्याच्या अभ्यासपद्धतीनुसार विशिष्ट कोर्सेस आणि संशोधनाच्या संधी उपलब्ध होतील. प्रवेश प्रक्रिया, शिष्यवृत्ती मंजुरी आणि अभ्यासक्रम निवड यांसारख्या कामांमध्ये मानवी हस्तक्षेप कमी होऊन एआय-आधारित निर्णय प्रणाली सक्रिय होतील. विद्यापीठांना नवीन आचारसंहिता आणि धोरणे विकसित करावी लागतील. विद्यापीठ कर्मचारी आणि शिक्षकांना एआय, डेटा विश्लेषण, सायबर सुरक्षेसंदर्भात प्रशिक्षित करण्यासाठी स्वतंत्र अभ्यासक्रम तयार होतील.
डॉ. सतीश झेंडे
(लेखक मुंबई विद्यापीठाचे माहिती आणि तंत्रज्ञान विभागाचे संचालक आहेत.)
