जागतिक पातळीवर सोन्याच्या वनसंज्ञखननाची शक्यता

वनसंज्ञखनन (फायटोमायनिंग) म्हणजे काही विशिष्ट धातू संचित करणाऱ्या वनस्पतींच्या सहाय्याने जमिनीतून मौल्यवान धातू विशेषतः सोने शोषून घेण्याची प्रक्रिया. ही तंत्रज्ञानाधिष्ठित प्रक्रिया पर्यावरणपूरक आणि शाश्वत असून, यामार्फत जमिनीतील विषारी घटकही कमी करता येतात. अशा वनस्पती त्यांच्या पानांमध्ये, खोडांमध्ये किंवा जमिनीवरील इतर भागांमध्ये धातू साठवतात. त्यानंतर त्या वनस्पतींची कापणी करून त्यांना जाळले जाते आणि मिळालेल्या राखेमधून रासायनिक किंवा उष्णतामूलक प्रक्रियेद्वारे सोने वेगळे केले जाते.

अँडरसन आणि सहकाऱ्यांनी (१९९९) केलेल्या प्राथमिक अभ्यासात Brassica juncea या वनस्पतीने अमोनियम थायोसायनेटच्या साहाय्याने प्रती किलोग्रॅम ५७ मिलीग्रामपर्यंत सोने संचित केल्याचे स्पष्ट झाले. गिर्लिंग आणि पीटरसन (१९८०) यांनी Hordeum vulgare मध्ये धातू वाहून नेण्याच्या जैवक्रिया स्पष्ट केल्या. म्सुया आणि इतरांनी (२०००) गाजर आणि मूळभाज्यांमध्ये केलटिंग संयुगांच्या साहाय्याने ४८–११३ मिलीग्राम/किग्रॅ इतके सोने संचित झाल्याचे नोंदवले. ब्राझीलच्या Fazenda Brasileiro खाणीमध्ये २००३–०४ मध्ये प्रतिहेक्टर १ किग्रॅपर्यंत सोन्याचे संचित आढळले. यामुळे या पद्धतीच्या व्यावसायिक शक्यता अधोरेखित झाल्या.

दक्षिणपूर्व आशियात लहान अवैध सोन्याच्या खाणींना पर्यावरणदृष्ट्या सुरक्षित करण्यासाठी वनसंज्ञखननाची कल्पना पुढे आली आहे. इंडोनेशियात क्रिस्नायांती आणि अँडरसन (२०१४) यांनी विषारी अवशेष असलेल्या भूभागांवर "सोनं उत्पादक" वनस्पतींची शेती करण्याचा प्रस्ताव मांडला. पश्चिम जावामधील कुर्नियावान आणि सहकाऱ्यांनी (२०२२) Typha angustifolia आणि Cyperus haspan या स्थानिक जातींमध्ये सोन्याचे शोषण करण्याची क्षमता दर्शवली.

भारतामध्येही ही प्रक्रिया मूळ धरू लागली आहे, विशेषतः कर्नाटकातील ऐतिहासिक कोलार गोल्ड फील्ड्स (KGF) येथे. २००१ मध्ये या खाणीतून उत्खनन थांबवण्यात आले आणि सुमारे ३३ दशलक्ष टन सायनाइडयुक्त टाकाऊ अवशेष मागे राहिले. या अवशेषांमध्ये प्रति टन सरासरी ०.७ ग्रॅम सोने असल्याचा अंदाज आहे अर्थात जवळपास २३ टन सोन्याचे पुनर्प्राप्तीयोग्य साठा. येथे भारतीय वैज्ञानिक फायटोमायनिंगसाठी प्रयोग करीत आहेत. पोषणतत्त्वे कमी असलेल्या जमिनीत तग धरू शकणाऱ्या स्थानिक वनस्पतींचा वापर, जैवसेंद्रिय संयुगांचे अनुप्रयोग, नियंत्रित कापणी आणि परिणामकारक राख प्रक्रियेचे परीक्षण यावर भर दिला जात आहे. प्राथमिक निष्कर्ष या पद्धतीची शाश्वत संभाव्यता अधोरेखित करतात. यामुळे सोन्याच्या पुनर्प्राप्तीबरोबरच पर्यावरणशुद्धीकरण आणि ग्रामीण भागातील रोजगारनिर्मितीची शक्यता निर्माण होते.

गोव्यातील एका महत्त्वपूर्ण स्थानिक अभ्यासात असे आढळले की पश्चिम धारवाड खडकपट्ट्यामधील खाणग्रस्त क्षेत्रांमध्ये उगम पावणाऱ्या काही स्थानिक वृक्षप्रजातींमध्ये नैसर्गिकरीत्या सोन्याचे जैवसंचयन होत आहे. नाईक आणि कामत (२०१३) यांनी उत्तर गोव्यातील बँडेड आयर्न फॉर्मेशन क्षेत्रात आढळणाऱ्या सहा वृक्षांच्या कोरड्या पानांची राख गोळा करून तिचे विश्लेषण केले. या वृक्षांमध्ये Acacia auriculiformis, Alstonia scholaris, Anacardium occidentale, Artocarpus heterophyllus, Ficus benghalensis, आणि Syzygium cumini यांचा समावेश होता. विश्लेषणात या राखेत २७५ ते ११०० ppm पर्यंत सोन्याचे प्रमाण आढळले. स्पेक्ट्रोस्कोपी आणि FTIR विश्लेषणाने सोन्याच्या जैवसंयुगांची उपस्थिती दर्शवली. सूक्ष्मदर्शकीय तपासणीत सोन्याचे नॅनो व सूक्ष्मकण दिसून आले. विशेषत्वाने Ficus benghalensis मध्ये “फायटोऑरोलिथ्स” म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या स्ट्रॉबेरीसारख्या सोनं-सिलिका संयुगांचे निदर्शन झाले, ज्यामध्ये पेटंटसाठी पात्र असणारी वैज्ञानिक नवी संकल्पना आहे.

सध्या ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलंड, मेक्सिको, चीन आणि आफ्रिकेतील अनेक देश वनसंज्ञखननाला हरित अर्थव्यवस्थेच्या धोरणात सामावून घेत आहेत. मेक्सिकोमध्ये या तंत्रज्ञानाला कार्बन क्रेडिट्स आणि बायोमास पुनर्वापर योजनांशी जोडून आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर पद्धत म्हणून सिद्ध केले आहे. आफ्रिकेतील काही प्रांतांमध्ये Miscanthus आणि Salix यांसारख्या जलद वाढणाऱ्या बायोऊर्जात्मक वनस्पतींचा वापर करून जमिनीचे पुनरुज्जीवन आणि धातू पुनर्प्राप्ती एकत्रितपणे साध्य केली जात आहे. तथापि, काही अडचणी शिल्लक आहेत. जमिनीतील नैसर्गिक सोन्याचे प्रमाण अत्यल्प असल्याने ते वाढवण्यासाठी केलटिंग संयुगे व सेंद्रिय खते वापरण्याची आवश्यकता असते. वनस्पतींचा बायोमास तयार होण्यास काही महिने लागतात. त्यानंतर राखेतील सोन्याचे पृथक्करण हेही परिष्कृत प्रक्रिया असून तंत्रज्ञान-साक्षरतेची मागणी करते. जमिनीतील सूक्ष्मजीव साखळी आणि स्थानिक हवामान घटक सोन्याच्या जैवउपलब्धतेवर कसा परिणाम करतात, हे अजूनही संशोधनाचा विषय आहे.

भविष्यातील दिशा स्पष्ट आहेत वनस्पतींमध्ये जनुकीय सुधारणा करून त्यांची सोन्याचे शोषणक्षमता वाढवणे, पर्यावरणपूरक विघटनक्षम संयुगांचा विकास करणे, आणि राख प्रक्रियेतील पुनर्प्राप्ती अधिक कार्यक्षम बनवणे. धोरणकर्त्यांनी "परिपत्र खाणकाम" (Circular Mining), जैवस्वच्छता उपक्रम आणि वनसंज्ञखनन प्रक्रियांना अधिकृत पर्यावरणीय मान्यता देणे आवश्यक आहे.

वनसंज्ञखननातून एकाच वेळी तिप्पट फायदे मिळू शकतात मौल्यवान धातूंची पुनर्प्राप्ती, प्रदूषित जमिनींचे स्वच्छीकरण आणि ग्रामीण भागात शाश्वत उपजीविकेचे साधन निर्माण करणे. वैज्ञानिक संशोधन, प्रयोगात्मक परिणाम आणि धोरणात्मक पाठबळ मिळाल्यास ही तंत्रज्ञानाधिष्ठित प्रक्रिया कोलारसारख्या खाणग्रस्त भागांना आणि गोव्यासारख्या संवेदनशील पर्यावरणीय परिसरांना पुन्हा हरित, सुरक्षित आणि संपन्न बनवू शकते. भारतातील स्थानिक वनस्पतींमध्ये सोन्याचे जैवसंचयन करण्याची नैसर्गिक क्षमता असल्यामुळे या क्षेत्रात संशोधन, नवोपक्रम आणि पर्यावरणीय पुनरुज्जीवन यांचा एकत्रित नवा अध्याय सुरू होऊ शकतो.

- डॉ. सुजाता दाबोळकर