कृत्रिम बुद्धिमत्ता आपल्या आरोग्य आणि जीवनशास्त्र क्षेत्रात मोठे बदल घडवत आहे. यामुळे संशोधन जलद होते, रुग्णांना चांगले उपचार मिळतात आणि आरोग्यसेवा अधिक सुलभ होते. मात्र यासाठी आपल्याला तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर करण्यासाठी तयारी, प्रशिक्षण, सुविधा आणि सहकार्य आवश्यक आहे.
आरोग्यसेवेत AI चे महत्त्व
जीवनशास्त्रात, AI प्रचंड डेटा जलद आणि अचूकपणे हाताळून नवीन गोष्टी शोधण्यात, आजार लवकर ओळखण्यात आणि योग्य औषधे शोधण्यात संशोधक व डॉक्टरांना मदत करते. उदाहरणार्थ, प्रथिनांचा आकार शोधण्यात AI चा मोठा उपयोग झाला आहे; DeepMind च्या AlphaFold मुळे हे काम आता काही दिवसांत शक्य होते, जे पूर्वी अनेक वर्षे घ्यायचे. AI ची संकल्पना १९५० च्या दशकात सुरू झाली असली तरी, आता संगणकीय क्षमता वाढल्यामुळे ते डेटा समजून घेऊन विविध कामे करू शकते.
AI केवळ संशोधनापुरते मर्यादित नाही, तर दैनंदिन रुग्णसेवेतही ते महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. डीएनए विश्लेषण करून कोणत्या व्यक्तीला कोणते आजार होण्याची शक्यता आहे, हे AI ओळखते, ज्यामुळे वैयक्तिक औषधे (Personalized Medicine) तयार करता येतात. डॉक्टर आणि रुग्णांसाठी AI आजार लवकर आणि अचूक ओळखण्यास मदत करते, जसे की एक्स-रे आणि सीटी स्कॅनसारख्या वैद्यकीय छायाचित्रांचे (medical images) जलद विश्लेषण करून कॅन्सरसारखे आजार शोधणे. रुग्णांची माहिती आणि आरोग्य इतिहास यांचा अभ्यास करून AI डॉक्टरांना
योग्य उपचार सुचवते, ज्यामुळे त्यांचा वेळ वाचतो. दुर्गम भागांतील रुग्णांनाही AI मुळे लांबूनच तज्ञांचा सल्ला मिळतो, ज्यामुळे आरोग्यसेवा अधिक सुलभ आणि परवडणारी होते.
AI च्या वापरासमोरील आव्हाने
तरीही, AI चा वापर सर्वत्र योग्य प्रकारे होत नाही. बऱ्याच रुग्णालयांमध्ये AI वापरण्यासाठी आवश्यक असलेल्या संगणकीय सुविधा, इंटरनेट आणि डेटा साठवण्याची व्यवस्था नसते. तसेच, डॉक्टर आणि कर्मचाऱ्यांना AI चा वापर कसा करायचा, याचे पुरेसे प्रशिक्षण नसते. रुग्णालयांमध्ये AI लागू करण्यासाठी स्पष्ट धोरणे आणि नेतृत्वाचीही कमतरता दिसून येते. AI चा वापर करताना रुग्णांच्या खाजगी माहितीची सुरक्षितता राखणे महत्त्वाचे आहे, परंतु अनेक ठिकाणी डेटा सुरक्षिततेची योग्य काळजी घेतली जात नाही. सध्या AI चा वापर प्रामुख्याने मोठ्या शहरी रुग्णालयांमध्ये होत आहे, ज्यामुळे ग्रामीण आणि लहान रुग्णालयांमध्ये आरोग्य सेवांमध्ये असमानता निर्माण होते. याशिवाय, AI प्रणाली ज्या डेटावर प्रशिक्षित केल्या जातात, तो डेटा विशिष्ट लोकसमूह किंवा भागापुरता मर्यादित असू शकतो, ज्यामुळे AI चे निष्कर्ष वेगवेगळ्या लोकांसाठी नेहमीच अचूक नसतात.
भविष्यातील संधी आणि आवाहन
AI तंत्रज्ञानामध्ये आपल्या गावातील आणि शहरातील रुग्णालये सुधारण्याची प्रचंड क्षमता आहे. यामुळे डॉक्टरांना जलद आणि अचूक निर्णय घेणे, रुग्णांना कमी वेळेत उपचार मिळणे आणि प्रतीक्षा वेळ कमी होणे शक्य होईल. जे रुग्ण दररोज अनेक औषधे घेतात, त्यांच्यावर AI सिस्टिम घरबसल्या लक्ष ठेवू शकते, ज्यामुळे गंभीर समस्या टाळता येतात.
AI चा योग्य वापर करण्यासाठी डॉक्टर, नर्स आणि इतर आरोग्य कर्मचाऱ्यांनी नियमित प्रशिक्षण घ्यावे. रुग्णालये आणि क्लिनिक्समध्ये चांगले संगणक, वेगवान इंटरनेट आणि सुरक्षित डेटा साठवण्याची व्यवस्था असायला हवी. सरकारने निधी उपलब्ध करून द्यावा आणि AI चा वापर करण्यासाठी स्पष्ट नियम व धोरणे तयार करावीत. स्थानिक लोकांना AI चे फायदे आणि धोके समजावून सांगायला हवेत. AI तयार करणाऱ्या तंत्रज्ञांनी डॉक्टरांच्या गरजा समजून घेऊन त्यानुसार तंत्रज्ञान विकसित करायला हवे.
AI डॉक्टरांची जागा घेणार नाही, उलट ते डॉक्टरांना मदत करणारे एक शक्तिशाली साधन ठरेल, ज्यामुळे त्यांना अधिक वेळ मिळेल आणि चांगले निर्णय घेण्याची क्षमता वाढेल. कृत्रिम बुद्धिमत्ता आपला जीवनसाथी होऊ शकते, पण त्यासाठी योग्य पाऊल आता उचलणे फार महत्त्वाचे आहे.
- डॉ. सुजाता दाबोळकर
