गोवा सरकारने सर्व सूचना तसेच आवश्यक वाटल्यास जनतेकडून नव्या सूचना मागवून गोवा मुक्तिलढ्यातील या शूर सरदारांचे सुयोग्य असे स्मारक असोळणे किंवा मडगाव येथे उभारले पाहिजे.
डॉ. राम मनोहर लोहिया यांनी गोवा मुक्तिलढ्याच्या अंतिम पर्वाचे रणशिंग फुंकले, त्याला गेल्या आठवड्यात ७९ वर्षे पूर्ण झाली. डॉ. लोहिया विश्रांती घेण्यासाठी जून १९४६ च्या दुसऱ्या आठवड्यात त्यांचे मित्र डॉ. ज्युलियाव मिनेझिस यांच्याकडे असोळणे येथे आले होते. डॉ. मिनेझिस जर्मनीत वैद्यकीय शिक्षण घेत असताना लोहिया यांची त्यांच्याशी ओळख व मैत्री झाली होती. दोघेही समविचारी असल्याने मैत्री वाढत गेली आणि डॉ. मिनेझिस यांच्या आग्रहाखातर विश्रांती घेण्यासाठी लोहिया गोव्यात आले होते. भारताचा स्वातंत्र्य लढा तेव्हा अंतिम टप्प्यात पोचला होता. लोहिया एव्हाना राष्ट्रीय नेते बनले होते. गोव्यात अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य नसल्याचे त्यांच्या निदर्शनास आले. समाजवादी विचारांचे जोरदार पुरस्कर्ते असलेले डॉ. लोहिया यांनी मडगाव शहरात मध्यवर्ती ठिकाणी जाहीर भाषण करून अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर बंदी घालणाऱ्या हुकूमशहा सालाझारच्या वसाहतवादी सत्तेला आव्हान देण्याचा धाडसी निर्णय घेतला, त्यासाठी १८ जूनची तारीख ठरली. त्यानंतर डॉ. लोहिया यांनी वास्को व पणजीला भेट देऊन गोवा मुक्तिलढ्यातील काही नेत्यांची भेट घेतली व गोवा मुक्तिलढ्याविषयी चर्चा केली.
१८ जून रोजी डॉ. लोहिया मडगावात भाषण करून भाषण बंदी कायदा मोडणार, ही पोर्तुगीज सत्तेला आव्हान देणारी गुप्त बातमी गुप्तचरांनी दिली होती. ही बातमी कानावर पडताच त्यांचे धाबे दणाणले. त्यामुळे कोणत्याही परिस्थितीत डॉ. लोहिया यांना रोखायचे, असा निर्णय झाला. लोहियांना ताब्यात घेण्यासाठी असोळणे येथे डॉ. ज्युलियांव यांच्या निवासस्थानी छापा मारला. तेथे दोघेही न सापडल्याने गोवाभरातील अनेक स्वातंत्र्यसैनिकांच्या घरांची तपासणी करण्यात आली. पण डॉ. लोहिया व डॉ. ज्युलियाव यांचा थांगपत्ता लागला नाही. हे दोघे गोव्यात कुठेतरी भूमिगत झालेले असले तरी सभास्थानी येण्यासाठी टॅक्सी वापरणारच असा पोलिसांचा कयास होता. त्यामुळे टॅक्सीत एखादा प्रवासी बसला तर टॅक्सी सरळ पोलीस ठाण्यावर आणायची, असा आदेश टॅक्सीवाल्यांना दिला होता.
डॉ. लोहिया व डॉ. ज्युलियाव यांना सभास्थानी आणण्याची जबाबदारी पुरुषोत्तम काकोडकर यांनी आपले बोरी येथील विश्वासू शिलेदार लक्ष्मीदास बोरकर या तरुणावर सोपवली होती. मडगाव बस स्थानकावर पोचल्यावर जवळच असलेली टॅक्सी त्यांनी पकडली. तेव्हा आधी पोलीस ठाण्यावर जावे लागेल, असे ड्रायव्हरने लक्ष्मीदास बोरकर यांना सांगितले. त्याच्या मनात संशयाची पाल चुकचुकली.
काही तरी भानगड असल्याचा संशय आल्याने त्यांनी जवळपास असलेल्या घोडागाडीकडे मोर्चा वळविला. थेट हॉटेल रिपब्लिकमध्ये ते गेले आणि पडदे ओढून घेऊन सभास्थळ गाठले. पुढे काय घडले हे तमाम गोमंतकीयांना माहीत आहे व दरवर्षी गोवा क्रांतीदिनी याचा आढावा घेतला जातो. मात्र ज्यांच्यामुळे हे सारे घडून आले त्या डॉ. ज्युलियाव मिनेझिस यांची आठवण कोणीच काढत नाही. डॉ. मिनेझिस या आपल्या मित्राकडे डॉ. लोहिया आले होते एवढाच उल्लेख केला जातो. डॉ. मिनेझिस व डॉ. लोहिया जर्मनीत शिकत होते व दोन भारतीय विद्यार्थी म्हणून मित्र होते, हे खरे असले तरी केवळ तेवढ्यापुरतीच त्यांची मैत्री मर्यादित नव्हती. डॉ. मिनेझिस यांचा जन्म गोव्यात झाल्याने ते पोर्तुगीज नागरिक होते. मात्र मनाने ते पूर्णपणे भारतीय होते.
डॉ. लोहिया भाषण बंदी कायदा मोडून जाहीर भाषण करण्यासाठी मडगाव येथे आले तेव्हा डॉ. मिनेझिस त्यांच्यासोबत होते. त्यांनी भाषण केले नव्हते, कारण त्यांना संधीच मिळाली नव्हती. डॉ. लोहिया यांनी तोंड उघडण्यापूर्वीच त्यांच्यावर रिव्हॉल्व्हर रोखण्यात आले होते. डॉ. लोहियांनी मुळीच न डगमगता डाव्या हाताने रिव्हॉल्व्हवर असलेला हात बाजूला काढत भाषण द्यायला सुरुवात केली. त्यावेळी बंदुकधारी पोलिसांनी डॉ. लोहिया व डॉ. मिनेझिस यांना उचलून जीपमध्ये कोंबले व जमलेल्या शेकडो लोकांना पिटाळून लावले. त्यामुळे डॉ. मिनेझिस यांना बोलण्याची संधीच मिळाली नाही. मात्र त्यांना अटक झाली होती.
जर्मनीत वैद्यकीय शिक्षण घेऊन मायदेशी परतल्यावर डॉ. मिनेझिस यांनी देशसेवेचे अनेक उपक्रम हाती घेतले. "गोमंतक प्रजा मंडळ" या संस्थेची स्थापना करून असंख्य जनहित कार्यक्रम राबविले. जनतेमध्ये सामाजिक जागृती घडवून आणण्यासाठी "गोमंतक" हे इंग्रजी-कोकणी द्विभाषिक साप्ताहिक सुरू केले होते. "कलुब जुवेनाईल व असोळणा" ही युवा संघटना स्थापन केली होती. त्यांनी आपल्या घरात सार्वजनिक वाचनालय सुरू केले होते. गोवा मुक्ती चळवळ चालविली म्हणून त्यांच्या घरावर पोलिसानी अनेक वेळा छापे मारले होते.
गोवा मुक्त व्हावा म्हणून जीवापाड प्रयत्न करणाऱ्या डॉ. मिनेझिस यांची स्मृती गोमंतकीयांच्या हृदयात कायम राहावी म्हणून गोवा सरकार किंवा गोवा स्वातंत्र्यसैनिक संघटनेने कोणतीही पावले उचललेली नाहीत. गोवा स्वातंत्र्यसैनिक संघटनेने पर्वरी येथे आझाद भवन बांधून लग्न तसेच इतर समारंभ आयोजित करण्यासाठी कमी खर्चात सभागृह मिळण्याची व्यवस्था केली आहे. त्याचप्रमाणे अल्प किंमतीत अन्य राज्यांतील स्वातंत्र्यसैनिक तसेच इतर लोकांसाठी निवास व्यवस्था केली जाते. आझाद भवन ही इमारत उभी राहावी म्हणून सर्वच स्वातंत्र्यसैनिकांनी जीव तोडून व तन मन धन अर्पून काम केलेले असले तरी आझाद भवन साकार व्हावे म्हणून या संघटनेचे अध्यक्ष विश्वनाथ लवंदे यांनी जे काबाडकष्ट केले त्याला इतिहासात तोड नाही. आता अवघेच स्वातंत्र्यसैनिक शिल्लक आहेत. हे सर्व स्वातंत्र्यसैनिक तर ८०-८५ च्या घरात आहेत. सध्या रोहिदास (दाद) देसाई गोवा स्वातंत्र्यसैनिक संघटनेचे अध्यक्ष आहेत. त्यांनी गोवा सरकारला एक निवेदन सादर करून लोहिया यांचे क्रांती दिन सहकारी डॉ. ज्युलियाव मिनेझिस यांचा एक भव्य पुतळा असोळणे बाजारात उभारावा, अशी सूचना वजा मागणी केली आहे.
डॉ. ज्युलियाव मिनेझिस यांचे असोळणे येथील वडिलोपार्जित घर म्युझियममध्ये रूपांतरित करावे, अशी आणखी एक सूचना पुढे आली आहे. गोवा सरकारने या सर्व सूचना तसेच आवश्यक वाटल्यास जनतेकडून नव्या सूचना मागवून गोवा मुक्तिलढ्यातील या शूर सरदारांचे सुयोग्य असे स्मारक असोळणे किंवा मडगाव येथे उभारले पाहिजे. गोवा सरकार व गोवा स्वातंत्र्यसैनिक संघटनेनेही डॉ. मिनेझिस यांच्या योगदानाकडे आजवर दुर्लक्षच केले आहे. आता तरी हा अन्याय दूर करावा.
गुरुदास सावळ
(लेखक ज्येष्ठ पत्रकार आहेत.)
