गरोदर असताना दम्यामुळे घाबरून न जाता आपण योग्य उपचार करून गरोदरपणातील काळ आनंदमय करू शकतो.
आपल्याला माहितच असेल की दमा म्हणजेच ब्रोंकियल अस्थमा हा एक श्वासाचा रोग आहे जो फुफ्फुसांवर परिणाम करतो, ज्यामुळे फुफ्फुसांतील श्वासनलिका सुजतात आणि संवेदनशील होतात. या जळजळ आणि संवेदनशीलतेमुळे फुफ्फुसांमध्ये हवेचा प्रवाह कमी होतो. कमी हवेच्या प्रवाहामुळे श्वास लागणे, धाप लागणे, खोकला आणि छातीत जडपणा येऊ शकतो. सामान्यपणे ही स्थिती आयुष्यभर सोबत राहते, म्हणजेच ती पूर्णपणे बरी होऊ शकत नाही किंवा परत उद्भवू शकते, पण योग्य वैद्यकीय व्यवस्थापनाद्वारे ती बऱ्यापैकी आटोक्यात आणली जाऊ शकते. भारतातील सुमारे आठ ते १० टक्के महिलांना गरोदरपणात दम्याचा त्रास होतो. गरोदरपणात हा एक सामान्य फुफ्फुसांचा त्रास मानला जातो व गरोदर महिलेला यादरम्यान अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागते. आजच्या लेखातून आपण गरोदरपणात होणाऱ्या या दम्याच्या त्रासाबद्दल बोलू.
गरोदरपणातील दमा
म्हणजे काय?
गरोदरपणाच्या स्थितीमध्ये दमा बरा किंवा वाईट दोन्ही होण्याची संभावना असू शकते. संशोधनानुसार सुमारे एक तृतीयांश महिलांमध्ये गरोदरपणात दमा बरा होतो. दुसऱ्या तृतीयांश महिलांमध्ये दमा आणखी वाढतो आणि शेवटच्या तृतीयांश महिलांमध्ये त्यांच्या दम्यात कोणताही लक्षणीय बदल होत नाही.
गरोदरपणात शरीरात होणाऱ्या बदलांमुळे जेव्हा महिलांना श्वास घेण्यास त्रास होतो तेव्हा दम्याचा त्रास सतावू शकतो. दम्याचा त्रास आधीपासून असल्यास इतर वेळेपेक्षा गरोदरपणात हा त्रास उद्भवण्याची शक्यता जास्त असते.
गरोदरपणात दम्याची कोणती लक्षणे दिसतात ?
दम्याची लक्षणे प्रत्येक गरोदर महिलेमध्ये वेगवेगळी असू शकतात. गरोदरपणात उद्भवू शकणारी दम्याची काही लक्षणे पुढीलप्रमाणे असू शकतात.
श्वास घेण्यास त्रास होणे.
घरघर : अरुंद श्वसनमार्गामुळे श्वास सोडताना मोठा आवाज होणे.
खोकला : सतत खोकला, जो कोरडा किंवा श्लेष्मासह असू शकतो व रात्री जास्त असतो.
छातीत घट्टपणा : छातीत दाब किंवा आकुंचन झाल्यासारखे वाटणे.
जलद श्वास घेणे : जास्त हवा मिळविण्यासाठी सामान्यपेक्षा वेगाने श्वास घेणे.
थकवा : जलद श्वास घेण्याचा प्रयत्न केल्यामुळे थकवा जाणवणे.
साधारणपणे दमा नसलेल्या गरोदर महिलांमध्येही धाप लागणे, श्वासास त्रास होणे आणि थकवा यासारखी लक्षणे असतात. त्यामुळे या व दम्याच्या लक्षणांच्या पद्धतींमध्ये फरक समजून घेणे आवश्यक असते.
गरोदरपणात दम्याची कारणे कोणती आहेत?
गर्भाशयाच्या आकारात वाढ : वाढत्या गर्भाला सामावून घेण्यासाठी गर्भाशयाचा आकार वाढतो व फुफ्फुसात हवा ओढण्यास आणि सोडण्यास मदत करणारा डायाफ्राम स्नायू दाबला जातो. यामुळे डायाफ्राम पूर्ण श्वास घेण्यास मदत करण्यासाठी मुक्तपणे हालचाल करू शकत नाही व श्वास घेण्यास त्रास होतो.
गरोदरपणातील संप्रेरकांमध्ये वाढ : गरोदरपणातील संप्रेरकांमध्ये वाढ झाल्यामुळे सायनस कोरडे होऊ शकतात व सुजतात. यामुळे नाक बंद वाटू शकते व श्वास घेणे कठीण होते. विशेष करून प्रोजेस्टेरॉनमधील वाढ जलद श्वास घेण्यास उत्तेजन देते.
हृदयाच्या ठोक्यात वाढ : हृदयाला आणि गर्भाला रक्तपुरवठा करण्यासाठी जास्त काम करावे लागते. अतिरिक्त कामामुळे थकवा आणि श्वास घेण्यास त्रास होऊ शकतो.
यासोबतच परागकण, काजू यांसारखे ऍलर्जीन, धूळ- बुरशी, प्राण्यांचे केस यांसारखे त्रासदायक घटक, तीव्र सुगंध, संसर्ग, जास्त शारीरिक परिश्रम, खालावलेली मानसिक स्थिती हे गरोदरपणात दम्याचा त्रास वाढण्याचे जोखीम घटक असू शकतात.
गरोदरपणात किंवा प्रसूतीदरम्यान दम्यामुळे काय त्रास होऊ शकतो?
प्री -एक्लेम्पसिया : गरोदरपणात उद्भवणारी ही स्थिती उच्च रक्तदाब आणि मूत्रात प्रथिने (प्रोटीन्स) वाढणे यासारख्या लक्षणांनी दर्शविली जाते व साधारणपणे गरोदरपणाच्या दुसऱ्या तिमाहीत किंवा बाळंतपणादरम्यान दिसून येते.
अकाली जन्म : अनियंत्रित दम्यामुळे अकाली प्रसूतीचा धोका वाढू शकतो.
कमी वजनाचे बाळ : अनियंत्रित दमा असलेल्या महिलांच्या बाळांचे वजन जन्मत: कमी असण्याची शक्यता जास्त असते.
गरोदरपणातील दम्याचे निदान कसे केले जाते?
गरोदरपणातील दम्याचे निदान करण्यासाठी सविस्तर वैद्यकीय इतिहास, शारीरिक तपासणी, फुफ्फुसाच्या कार्य चाचण्या जसे स्पायरोमेट्री, पीक एक्सपायरेटरी फ्लो मॉनिटरिंग, अ‍ॅलर्जी चाचणी जसे स्किन प्रिक टेस्ट किंवा रक्त चाचण्या केल्या जाऊ शकतात.
गरोदरपणातील दम्याचे निदान आणि व्यवस्थापन करताना आई आणि बाळ दोघांचीही सुरक्षितता सुनिश्चित करण्यासाठी निदान चाचण्या आणि उपचार पर्यायांचे संभाव्य धोके आणि फायदे विचारात घेणे गरजेचे असते.
सर्वसाधारणपणे, दम्यावर उपचार करण्यासाठी असलेली औषधे गरोदरपणात सुरक्षित मानली जातात. दररोज घेतले जाणारे बहुतेक सालब्युटामोल, ब्युडेसोनाय्ड सारखे दीर्घकालीन प्रतिबंधात्मक इनहेलर किंवा रिलीवर गरोदरपणात सुरक्षित असतात. तर मोंटेक्युलास्ट किंवा ओरल प्रेडनीसोलोन गंभीर स्थितीमध्ये फायदे-तोटे पाहून डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच दिले जातात.
गरोदर असताना दम्याचा तीव्र झटका आल्यास सरळ बसा, झोपू नका. शांत राहण्याचा प्रयत्न करा. जास्तीतजास्त १० पफपर्यंत रिलीव्हर इनहेलरमधून दर ३० ते ६० सेकंदांनी एक पफ घ्या. इनहेलर वापरताना कोणत्याही वेळी प्रकृती बिघडत असल्याचे दिसून आले किंवा १० पफनंतरही बरे वाटत नसेल, तर ताबडतोब डॉक्टरांशी संपर्क साधा.
दररोजसाठी चालू असलेली औषधे डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय बंद करू नका. दरमहा दमा निरीक्षणासाठी चार्ट बाळगा. धूळ, परागकण, धूर, थंड हवा, ताणतणाव सारख्या ट्रिगरपासून दूर रहा. त्रास चालू असताना पल्स ओक्सीमीटर वापरून घरच्या घरी ऑक्सिजनची पातळी तपासा. प्राणायाम, योगासने (विशेषत: अनुलोम-विलोम), पोषणमूल्ययुक्त आहार यामुळे दमा आणि गर्भधारणा दोन्ही सुलभ राहण्यास मदत होते. आहार आणि जीवनशैली चांगली ठेवा.
अशाप्रकारे गरोदर असताना दम्यामुळे घाबरून न जाता आपण योग्य उपचार करून गरोदरपणातील काळ आनंदमय करू शकतो.
डॉ. श्वेता राऊत मुळगावकर
