जात्याची घरघर आणि घरणीबाईच्या मनातील काळजी यांचा आवाज एकच जणू. म्हणूनच घरणीबाई मनातील भावना जात्यावर बसताना आपल्या ओव्यांमधून व्यक्त करायची. घरणीबाईचा हा प्रवास असा जात्यापासून वर्तमानाच्या पानापर्यंत सजला तो ह्या गोव्यामध्ये असलेल्या अनुभवपूर्ण लोकसंचितामुळेच होय.
जात्याची घरघर आणि घरणीबाईच्या मनातील काळजी यांचा आवाज एकच जणू. म्हणूनच घरणीबाई मनातील भावना जात्यावर बसताना आपल्या ओव्यांमधून व्यक्त करायची. घरणीबाई जेव्हा स्वतः माता होते तेव्हा एक आई म्हणून तिला घडी घडी आपल्या लेकीची जशी आठवण येते तशीच इकडे सासरी लेकीलाही आपल्या आईच्या आठवणीने व्याकुळ होते. इथे कोणाची तरी लेक असलेली घरणीबाई दळायला बसताना, दळलेल्या पिठाची भाकरी भाजताना, भाकरीचा घास तोंडात घेताना तिला घडोघडी आपल्या आईची आठवण येते. त्या आठवणी ओवीमध्ये ओवून घरणीबाई गाऊ लागते,
बारीक गे पिठाची
भाकरी भाजली चौघडी
मातेच्या रानपाची
याद येई ती घडोघडी
पूर्वीच्या काळी घरातील सारी कष्टाची कामे ही स्त्रीला करावी लागायची. चूल आणि मूल ही जरी तिची मर्यादा असली तरीही चुलीच्या आजूबाजूची सर्वच कामे तिला निगुतीने करावी लागायची. घर सावरणारी, घर सजविणारी आणि घर वाढविणारी ती अन्नपूर्णा होती. आजही आहे. घरातील साऱ्याच लहान थोरांची काळजी ती स्वतः समर्थ असताना स्वतःची काळजी घेण्यासाठी मात्र अपुरी पडायची. अशावेळी अडीअडचणीच्या समयी तिला आपल्या मातेची आठवण यायची. संध्याकाळ झाल्यावर गोठ्यातली वासरे आपल्या मातेच्या आठवणीने व्याकुळ होऊन हंबरायला लागायची अशावेळी तिचा जीवही काकुळतिला यायचा. ही वासरे इकडे हंबरत आहेत, ती जणू सांगू पाहत आहेत की माझी माऊली भरलेल्या ताटावर घास घेताना माझी आठवण काढत आहे. तिने वासराच्या हंबरण्यामधून जणू आपल्या काळजीचा संदेश माझ्यासाठी पाठवला असेल असे समजून घरणीबाई गाऊ लागायची,
हामेर हामेयाती
तीन हामेची कोण परी
भरलेल्या ताटावरी
माजी माऊली याद करी
लाडाकोडात वाढलेल्या आपल्या लेकीला सासरी काय कष्ट होऊ शकतात याचा अंदाज घरणीबाईला असतो. अशावेळी घरणीबाई आपल्या पुत्रांना लेकीच्या घरी उभ्या उभी जाऊन येण्यास सांगते. जातेवेळी आपल्या लेकीसाठी काय देऊ काय नको असे तिला होते आणि ती आपल्या लेकीच्या संसारासाठी लागणाऱ्या गोष्टींची जमवाजमव करू लागते.
लाडके माजे लेकी
नाव ठेविला लाडूबाई
आदान देऊ काई
चार म्हशी नी नऊ गाई
आणखी मागी काई
शेण लोटाया दासी नाई
आणखी मागी काई
गाडी जपायचा नंदी नाई
अशाप्रकारे आपल्या लेकीसाठी लाडू बाईसाठी तिच्या संसाराला उपयुक्त असे आदान जसे की गाई म्हशी, आपल्या घरच्या दासी, तऱ्हेतऱ्हेचे संसार उपयुक्त सामान बैलगाडी जुंपून त्या बैलगाडी आणि नंदीसह लेकीच्या घरी घरणीबाई आपल्या लेकातर्फे पाठवते. हे आदान म्हणजे लेकीने केलेली अपेक्षा नव्हे, किंवा तिच्या सासरच्यांनी मागितलेला हुंडाही नव्हे. तर आपली लेक सुखात रहावी या अपेक्षेने माता पित्याने कष्टाने जमवाजमव करून पाठविलेले त्यांचे प्रेमच होय.
आपल्या लेकीच्या आठवणीने व्याकुळ झालेली माय आपल्या लेकीला उभ्या उभी बघून या. तिची खबर बातमी घेऊन या म्हणून आपल्या लेकाला लेकीच्या सासरी पाठवून देते. अशावेळी लेकाला यायला थोडा वेळ झाला तर अगदी मेटाकुटीस येऊन आई पडवीवरच आपल्या लेकाची वाट बघते. आपल्या लेकीच्या घरी सर्व काही ठीक असेल ना अशी चिंता करू लागते. सबंध घर निद्रेच्या कुशीत विसावले असताना माता मात्र पडवीवर वात पेटवून वाट बघत असलेली घरणीबाईच्या नजरेसमोर येते आणि ती गाऊ लागते,
चला नी बघुक जाऊ
बघून यायला जाली रात
माऊली माता माजी
वात पेटोवन बघी वाट
इकडे लेकीलाही आपल्या माहेराची आठवण येते. पण नवविवाहित लेक उठ सूट आपल्या माहेरी जाऊ शकत नाही. याची तिला कल्पना असते. त्यामुळे ती आपल्या माहेरहून कोणी येईल का याची वाट बघत असते. तिष्ठत असते. तसेच तिला पूर्ण खात्रीही असते की आपण नवविवाहित असल्यामुळे संसाराचे रखरखीत उन्हं सोसत माहेरी जाणे अशक्य असले तरी तिला खात्री असते की आपला भाऊ कधीतरी येऊन आपल्याला माहेरी घेऊन जाईल.
काजळा कुकमाची
कशी जाऊ मी निभारची
फुडल्यान सावुळी रुमडाची
फाटल्यान सुवारी बांधवाची
अशी स्वप्ने उराशी बाळगून घरणीबाईची लेक सुद्धा दळण दळत असते. आपल्या मातेच्या आठवणीने व्याकुळ होत असते. दळण दळताना जात्यावर मारलेली खोटी हे आपल्या आईचं प्रतीक समजून आपल्या हाताची जात्याला बसलेली मिठी म्हणजे आपण स्वतः आईला मारलेली मिठी अशी कल्पना करून घरणीबाईची लेक आपल्या आठवणीने व्याकुळ होते. आपली आई ही अशीच आपल्यासाठी व्याकुळ होत असेल. आपल्याला भेटण्यासाठी वासरापासून दूर झालेल्या गाईसारखे तडफडत असेल असा विचार करून गाऊ लागते,
दळाप मियां दळी
माजी खुट्याला पडली मिठी
माज्या नी मातेचो पानो
पानो झुझता मनगटी
हे जाते म्हणजे घरणीबाईसाठी फक्त जाते नसून तिची जिवलग मैत्रीण होती. तिच्या नवऱ्यालाही तिच्या मनातल्या ज्या गोष्टी ठाऊक नसतील त्याहीपेक्षा कितीतरी जास्त गोष्टी घरणीबाईने जात्याभोवतीचे आपले आयुष्य जगताना ओवी रुपाने गायल्या असतील. घरणीबाई जात्याकडे आई, बहीण, सखी, सोबती अशी कितीतरी नात्याने बघत असते. म्हणूनच घरणीबाई या जात्याला आपली लक्ष्मी मानते. घरातील इतर वस्तूंवर तिचा जेवढा जिव्हाळा असेल त्यापेक्षा कैकपटीने जास्त जिव्हाळा या तिच्या जात्यावर असतो. म्हणूनच आई जेव्हा लेकीला सांगते की तुला घरातील हवे ते सामान घेऊन जा त्यावेळी कित्येक लेकी आपल्या आईसाठी जीव प्राण असलेले हेच जाते आपल्या संसारासाठी घेऊन जातात. या जात्याच्या रूपाने ती आपली आईच आपल्या सोबत घेऊन जात असते. जात्याप्रती आपला कृतज्ञता भाव व्यक्त करत घरणीबाई म्हणते,
लक्ष्मी माजा जाता
पीठ काडी मी रेशमाचा
मूठ मारून भरी तोंड
बोट लाई मी कुकमाचा
घरातील निर्जीव वस्तूलाही सजीवतेचे रूप कसे द्यावे हे घरणीबाईने आपल्या लेकीला शिकवले. लेकीने पुढल्या पिढीला शिकवले. ही शिकवण ओवी रूपाने पुढे पुढे जातच राहिली. आज आपण ह्या ओवी रूपांचे संकलन करून, त्याचा अभ्यास करून घरणीबाईच्या सुखदुःखाचा ऊहापोह करत असताना तीच शिकवण, तीच भावनिक प्रचिती आपल्यालाही पावलोपावली होत आहे हे मात्र नक्की. घरणीबाईचा हा प्रवास असा जात्यापासून वर्तमानाच्या पानापर्यंत सजला तो ह्या गोव्यामध्ये असलेल्या अनुभवपूर्ण लोकसंचितामुळेच होय!
गाैतमी चाेर्लेकर गावस
