वन्यजीवांचे साम्राज्य म्हणजे जणू चमत्कारांचा खजिनाच. ह्या साम्राज्यात प्रत्येक प्रजातीच्या विचित्र वर्तनांच्या मनमोहक अशा कथा दडलेल्या आहेत. जसजसे आपण नैसर्गिक जगाच्या खोलात शिरतो तसतसे आपल्याला वन्यजीवांबद्दल कुतूहलाने भरलेल्या मजेशीर गोष्टी समजून घ्यायला मिळतात. प्राण्यांचा दुनियेत आश्चर्यचकित करणाऱ्या अनेक गोष्टी आहेत. त्यातीलच ह्या काही.
एखाद्या प्राण्याच्या विष्ठेमुळे त्या प्रदेशातील जीवसृष्टी जिवंत राहते असे सांगितले तर? विश्वास नाही ना बसणार? पण हे खरं आहे. हा प्राणी म्हणजे अंटार्क्टिकाच्या थंड प्रदेशात सापडणारा पेंग्विन. अंटार्क्टिका हा पृथ्वीच्या दक्षिणेकडील बर्फाने वेढलेला खंड. या खंडावर सरासरी तापमान -५५ अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी असते. या प्राण्यांविषयीची आश्चर्यकारक गोष्ट म्हणजे त्यांची विष्ठा. पेंग्विनच्या विष्ठेविषयी चकित करणाऱ्या अनेक गोष्टी आहेत. पेंग्विनची विष्ठा येथील वनस्पतींना वाढीसाठी लागणारी आवश्यक पोषक तत्त्वे मिळवून देते. विविध खनिजे व पोषक तत्त्वांनी उपयुक्त पेंग्विनची विष्ठा झाडांच्या वाढीसाठी अत्यंत आवश्यक असते. पेंग्विनची विष्ठा खूप घट्ट आणि कोरडी असते. ही विष्ठा मातीची गुणवत्ता सुधारण्यास मदत करते. इतर प्राण्यांच्या विष्ठेप्रमाणे पेंग्विनची विष्ठाही एक नैसर्गिक खत म्हणून कार्य करते, पण पेंग्विनच्या विष्ठेमुळे अंटार्क्टिकामधील जैवसृष्टी टिकून राहते हे विशेष. त्यांच्या विष्ठेतील अमोनिया हा वायू वातावरणातील पाण्याची पातळी वाढवण्यास मदत करतो.
आपल्या नैसर्गिक प्रक्रियेद्वारे अवाक् करणारा, सर्वांच्या परिचयातील आणखी एक वन्यजीव म्हणजे कावळा. कावळा हा पक्षी जेव्हा आजारी पडतो, तेव्हा तो मुंग्यांच्या वारुळाला भेट देतो व पंख पसरवून निपचित पडून राहतो. पण कावळा असं का बरं करत असेल? चला जाणून घेऊ. कावळ्याला आपण आजारी पडत असल्याचे जाणवू लागताच तो सगळ्यात अगोदर मुंग्यांच्या वारुळाचा शोध घेतो. वारुळाजवळ निपचित पडलेल्या कावळ्याला बघताच, हे आपले खाद्य आहे असे समजून मुंग्या त्याच्यावर तुटून पडतात. कावळ्याला नेमके हेच हवे असते. पण का? या अवस्थेत मुंग्या त्याच्या पंखांमध्ये घुसून फॉर्मिक अॅसिड सोडतात. फॉर्मिक अॅसिड हे एक नैसर्गिक अँटीसेप्टिक आहे, जे पक्ष्यांच्या पंखांमध्ये लपलेले बॅक्टेरिया, बुरशी आणि परजीवी मारून टाकण्यास मदत करते. मुंग्यांनी कावळ्याच्या पिसांमध्ये केलेला प्रवेश म्हणजे निसर्गाच्या सर्वात आकर्षक उपचार विधींपैकी एक. ही प्रक्रिया केवळ कावळ्यांमध्येच नव्हे, तर इतर पक्ष्यांच्या प्रजातींमध्येही दिसून येते.
वन्यसृष्टीत प्राण्यांची अशीही एक प्रजाती आहे जिथे नर प्राणी गर्भधारणा करून पिल्लांना जन्म देतो. ऐकून आश्चर्य वाटलं ना? पण होय! हे खरं आहे. हा प्राणी म्हणजे नर समुद्री घोडा. नर समुद्री घोड्याच्या पोटावर एक विशेष थैली असते. या थैलीला 'ब्रुड पाऊच' असे म्हणतात. मादी समुद्री घोडा आपली अंडी या थैलीत सोडते. मादीने दिलेल्या अंड्यांना नर समुद्री घोडा उबवतो. अंडी उबवून झाल्यानंतर नर समुद्री घोडा पिल्लांना समुद्रात सोडून देतो. नर समुद्री घोडा एका वेळी सुमारे २००० पिल्लांना जन्म देऊ शकतो. २००० पिल्लांपैकी फक्त ४-५ पिल्ले प्रौढत्वापर्यंत जगू शकतात. समुद्री घोड्याच्या पिल्लांचा जगण्याचा दर ०.५% पेक्षा कमी असल्याचा अंदाज आहे. जन्माला येणाऱ्या प्रत्येक १००० लहान समुद्री घोड्यांमागे फक्त काही मोजकेच समुद्री घोडे प्रौढत्वापर्यंत पोहोचू शकतात.
वन्यसृष्टीत असेही काही वन्यजीव आहेत जे झोपताना एकमेकाचा हात पकडून झोपतात. हा प्राणी म्हणजे उदमांजर ज्याला आपण 'सी ओटर्स' या नावाने ओळखतो. उदमांजर हा प्राणी ओढ्यात किंवा वाहत्या पाण्यात आढळून येतो. हा प्राणी झोपताना '
राफ्ट्स' नावाचा गट बनवतो. झोपेत असताना एकमेकांपासून दूर जाण्यापासून रोखण्यासाठी ते एकमेकांचे हात धरतात. या वर्तनाला ‘राफ्टिंग’ असेही म्हणतात आणि ते निसर्गातील सर्वात मोहक दृश्यांपैकी एक आहे.
स्त्रिग्धरा नाईक
(लेखिका विद्युत अभियांत्रिकीच्या
प्राध्यापिका आहेत.)
