एक विश्व एक आरोग्य..

ज मानवी आरोग्याबरोबरच प्राणी, वनस्पती आणि पर्यावरणाचेही स्थान धोक्यात आले आहे. वाढते प्रदूषण, आहारातील बदल आणि बेफाम जंगलतोड यांमुळे अनेक आरोग्याच्या समस्या निर्माण झाल्या आहेत. यावर उपाय म्हणून, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी या वर्षाच्या योग दिनासाठी ‘एक विश्व एक आरोग्य’ (One World One Health) ही दूरदृष्टीची संकल्पना घोषित केली आहे. त्यांचा हा विचार केवळ मानवाच्याच नव्हे, तर संपूर्ण जीवसृष्टीच्या कल्याणासाठी आहे, ज्यात प्राणी आणि वनस्पतींच्या सुरक्षेचाही समावेश आहे. या पृथ्वीला निरोगी, सुरक्षित आणि शाश्वत ठेवण्यासाठी ही दृष्टी अत्यंत महत्त्वाची आहे.

योग ही भारताची एक प्राचीन आणि अमूल्य परंपरा असून, ती जगाला भारताने दिलेली एक महत्त्वपूर्ण देणगी आहे. योग आता केवळ भारतातच मर्यादित राहिलेला नाही, तर संपूर्ण मानवजातीसाठी आरोग्य, शांती आणि मानसिक संतुलनाचा तो एक प्रभावी मार्ग बनला आहे. तन, मन आणि आत्मा यांचा समतोल साधणारे हे एक परिपूर्ण विज्ञान आहे. आजच्या धकाधकीच्या जीवनात त्याची उपयुक्तता अधिक तीव्रतेने जाणवत आहे, ज्यामुळे शारीरिक स्वास्थ्य, मानसिक शांती आणि आत्मिक समाधानाच्या माध्यमातून संपूर्ण आरोग्याकडे जाणाऱ्या योगाचे महत्त्व जागतिक स्तरावर आता सर्वमान्य झाले आहे.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी २०१४ मध्ये संयुक्त राष्ट्र संघात भाषण करताना २१ जून हा आंतरराष्ट्रीय योग दिन म्हणून घोषित करण्याचा प्रस्ताव मांडला. जगातील १९३ देशांपैकी तब्बल १७७ देशांनी या प्रस्तावाला उत्स्फूर्त पाठिंबा दिला. त्यानंतर, युनेस्कोने योगाला ‘मानवतेचा अमूर्त सांस्कृतिक वारसा’ (Intangible cultural heritage of humanity) म्हणून अधिकृतपणे मान्यता दिली आणि भारताचा प्रस्ताव स्वीकारला. या ऐतिहासिक निर्णयानंतर, २०१५ पासून आंतरराष्ट्रीय योग दिवस जगभरात मोठ्या उत्साहात साजरा होऊ लागला. यामुळे विविध देशांतील योग प्रशिक्षण संस्था, शिक्षक आणि अभ्यासकांनी योगशास्त्राला त्यांच्या दैनंदिन जीवनशैलीचा एक अविभाज्य भाग बनवले आहे. योगासने, ध्यान आणि प्राणायाम यांसारख्या योगिक पद्धतींचा उपयोग मानसिक ताण, लठ्ठपणा आणि रक्तदाब यांसारख्या अनेक समस्यांवर प्रभावी उपाय म्हणून होत आहे.

योग हे एक अत्यंत प्राचीन ज्ञान आहे. भारतीय परंपरेनुसार, भगवान शिव हे आदियोगी मानले जातात. त्यांनीच योगाची दीक्षा सर्वप्रथम सप्तर्षींना दिली असे मानले जाते. अनेक महान योगगुरूंनी योगाच्या प्रसारात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. यामध्ये बी. के. अय्यंगर (अय्यंगर योग), पतभि जोयस (अष्टांग योग), आणि रामदेवबाबा (टीव्ही, सोशल मीडियाद्वारे प्रसार, पतंजली आश्रम) यांचा समावेश आहे. तसेच, सद्गुरु (जग्गी वासुदेव) यांनी ‘ईशा योग केंद्र’ स्थापन करून ध्यान व योग संस्कृतीचा जागतिक प्रचार आणि प्रसार केला. त्यांच्या ‘इनर इंजिनियरिंग’ सारख्या अभ्यासक्रमांमधून त्यांनी योगाला विज्ञानाशी जोडले.

२१ जून हा आंतरराष्ट्रीय योग दिन म्हणून साजरा होण्यामागे एक विशिष्ट कारण आहे. हा उत्तर गोलार्धातील वर्षातील सर्वात मोठा दिवस असतो, जो नैसर्गिकरित्या ऊर्जेचा शिखरबिंदू मानला जातो. २१ जूननंतर सूर्याचा दक्षिणायन प्रवास सुरू होतो, जो भारतीय अध्यात्मशास्त्रात योगसाधनेसाठी अधिक अनुकूल मानला जातो. या दिवशी आदियोगी शिवाने सप्तर्षींना योगशास्त्राचे ज्ञान दिले अशीही प्राचीन परंपरा आहे. या सर्व महत्त्वाच्या कारणांमुळेच २१ जून हा दिवस ‘आंतरराष्ट्रीय योग दिन’ म्हणून घोषित करण्यात आला.

आज योग हा जागतिक आरोग्य आणि जीवनशैलीचा एक अविभाज्य भाग बनला आहे. योगाद्वारे नैसर्गिक पद्धतीने आरोग्य सुदृढ राखले जाते. कोणत्याही वयाच्या, धर्माच्या किंवा देशाच्या मर्यादांना न मानता, सर्वांसाठी उपयुक्त असा हा एक समृद्ध जीवनशैलीचा मार्ग आहे. प्रत्येक वर्षी योग दिनाची एक विशिष्ट थीम असते आणि त्यावर आधारित विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात. या वर्षी मोदीजींनी ‘एक विश्व एक स्वास्थ्य’ ही थीम योग दिनासाठी जाहीर केली आहे. हा विचार संपूर्ण मानवजातीच्या कल्याणासाठी आहे, कारण आरोग्य हे केवळ एका देशासाठी नसून संपूर्ण मानवजातीसाठी अत्यंत आवश्यक आहे. वसुधैव कुटुंबकम् या भारतीय तत्त्वज्ञानावर आधारित ‘एक विश्व एक स्वास्थ्य’ ही थीम मानवता, पर्यावरण आरोग्य आणि भविष्यासाठी आवश्यक असलेल्या शाश्वत विकासाला अधोरेखित करते.

योगाचे मूळ आणि त्याची शास्त्रशुद्ध मांडणी इ.स. पूर्व २००० मध्ये पतंजली ऋषींनी त्यांच्या योगसूत्र ग्रंथातून केली. याशिवाय, भगवद्गीता आणि हठयोग प्रदीपिका यांसारख्या ग्रंथांतूनही योगाचे विविध प्रकार लोकांना प्राप्त झाले होते. जागतिक स्तरावर योग प्रस्थापित होण्याचा प्रवास अत्यंत प्रेरणादायी आहे. भगवद्गीतेतून भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला कर्मयोग, भक्तीयोग आणि ज्ञानयोग यांची शिकवण दिली. महर्षी पतंजलींनी योगशास्त्राचे अष्टांग योग (यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, समाधी) वैज्ञानिक पद्धतीने वर्णन केले. स्वामी विवेकानंद यांनी शिकागो येथील जागतिक धर्म संसदेत योगाची माहिती जगापुढे मांडली. परमहंस योगानंद यांनी त्यांच्या ‘ऑटोबायोग्राफी ऑफ अ योगी’ या पुस्तकातून पश्चिमी देशांमध्ये योग पोहोचवला, तर स्वामी सत्यानंद सरस्वती यांनी बिहार स्कूल ऑफ योगा स्थापन करून शास्त्रीय पद्धतीने योगाचे शिक्षण सुरू केले.

योग दिवसाच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी योग आत्मसात करून आपले जीवन सकारात्मक, संतुलित आणि आरोग्यदायी बनवावे, हीच सदिच्छा. योगाने जोडूया, आरोग्याने घडवूया एक विश्व!

कृष्णी  वाळके