योनीस्त्राव हा महिलांच्या आरोग्याचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. प्रत्येक स्त्रीने तिच्या शरीराच्या नैसर्गिक प्रक्रियांविषयी व योनीतून स्त्राव होण्यातील सामान्य आणि असामान्य बदलांबद्दल जागरूक रहाणे आवश्यक आहे. कोणत्याही असामान्य बदलाबाबत लाज न बाळगता वैद्यकीय सल्ला घेणे हे निरोगी आयुष्याचे लक्षण आहे.
‘अचानक काल रात्रीपासून अंगावरून चिकट तपकिरी स्त्राव जातोय.. पाळी पण जवळ नाहीये अजून. डॉक्टर यात घाबरण्यासारखे काही नाहीये ना?” ३५ वर्षाची सीमा अगदी हबकून डॉक्टरांना विचारत होती. तेव्हा त्यांनी तिला समजावले, असा स्त्राव नेहमीच समस्या दर्शवत नाही. तपकिरी स्त्राव मासिक पाळीचा एक सामान्य भाग असू शकतो. पण तो सतत चालू राहिल्यास व त्यासोबत अजून काही त्रास उद्भवल्यास मात्र वैद्यकीय सल्ला घेणे आवश्यक असते. हे ऐकून तिच्या जीवातजीव आला.
आपणही कधी ना कधी नेहमीपेक्षा वेगळा योनी स्त्राव अनुभवला असेल व त्याबद्दल टेंशनही घेतले असेल. अशा वेळेस हे समजून घेणे गरजेचे आहे की योनीतून स्त्राव हा प्रत्येक महिलेसाठी एक नैसर्गिक, आवश्यक आणि सामान्य अशी प्रक्रिया असते. शरीरामधून निघणारा हा स्त्राव आपल्या योनीला स्वच्छ, ओलसर ठेवतो व संभाव्य संसर्गापासून सुरक्षित ठेवण्याचे काम करतो. पण योनी स्त्रावाचे स्वरूप, रंग, वास किंवा प्रमाण बदललेले आढळल्यास ते काही आरोग्यसमस्याही दर्शवू शकतात. त्यामुळे ‘सामान्य’ आणि ‘असामान्य’ स्त्राव यातील फरक समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
सामान्य योनी स्त्राव कसा असतो?
सामान्यपणे योनीतील स्त्राव हा पारदर्शक, थोडासा पांढरट, गंध नसलेला किंवा अगदी सौम्य गंध असलेला असतो. मासिक पाळीच्या चक्रानुसार स्त्रावाचे प्रमाण व स्वरूप बदलू शकते.
सामान्य योनी-स्त्रावाचे प्रकार :
पारदर्शक किंवा पांढरट स्त्राव : असा स्त्राव सामान्यत: मासिक पाळीच्या सुरुवातीला किंवा शेवटी दिसतो. ओव्युलेशन दरम्यान तो अधिक लवचिक आणि पारदर्शक होतो, जे गर्भधारणेस पोषक असते.
चिकट आणि पातळ स्त्राव : मासिक पाळीनंतर योनी अधिक कोरडी असते आणि स्त्राव घट्ट व कमी प्रमाणात असतो.
सौम्य पिवळसर स्त्राव : सौम्य पिवळसर असा स्त्राव कोणताही दुर्गंध नसल्यास सामान्य असू शकतो.आपल्या आहार किंवा जीवनशैलीनुसार हा रंग हलका बदलू शकतो.
गर्भधारणेदरम्यान योनीतील स्त्राव पातळ, दुधाळ आणि सौम्य वासाचा असू शकतो. गर्भधारणेदरम्यान स्त्रावाचे प्रमाण देखील वाढते व रजोनिवृत्ती जवळ येता-येता, इस्ट्रोजेनच्या कमतरतेमुळे स्त्राव कमी होतो. स्तनाचा कर्करोग, एंडोमेट्रिओसिस, फायब्रॉइड्स किंवा वंध्यत्वाच्या उपचारांमध्ये वापरली जाणारी औषधे किंवा हार्मोन्स, अंडाशय काढून टाकण्यासाठी शस्त्रक्रिया, पेल्विस भागात रेडिएशन उपचार, केमोथेरपी, नैराश्य या स्थितींमध्येही इस्ट्रोजेनची पातळी कमी होऊ शकते, ज्यामुळे योनी-स्त्राव कमी होऊ शकतो.
असामान्य योनी-स्त्राव कसा ओळखावा?
स्त्रावाचा रंग, गंध, चिकटपणा किंवा प्रमाण वेगळे असल्यास आणि त्यासोबत खाज, जळजळ, वेदना अशी इतर लक्षणे दिसत असल्यास, तो स्त्राव असामान्य म्हटला जाऊ शकतो.
असामान्य योनी-स्त्रावाचे प्रकार
पिवळसर किंवा हिरवट स्त्राव : असा स्त्राव संसर्गाचे लक्षण असते, यासोबत खूप दुर्गंधही येतो. विशेष करून ट्रिकोमोनायासिस सारख्या लैंगिक संसर्गात असा स्त्राव होतो.
गडद पांढरा व दहीसारखा स्त्राव : योनीमध्ये कॅन्डिडायासिस बुरशीच्या अतिवृद्धीमुळे यीस्ट इन्फेक्शनचा स्त्राव होतो. सोबत खाज, जळजळ व लालसरपणा असतो. सुमारे ९० टक्के महिलांना त्यांच्या आयुष्यात कधीतरी यीस्ट इन्फेक्शन होण्याची शक्यता असते.
करडसर किंवा तपकिरी स्त्राव : मासिक पाळीपूर्वी किंवा नंतर तपकिरी स्त्राव सामान्य असतो. ओव्हुलेशन स्पॉटिंगमुळे झालेला स्त्राव सहसा सौम्य असते व फक्त एक किंवा दोन दिवस टिकतो. हार्मोनल चढउतारामुळे, गर्भनिरोधकांच्या वापरामुळे किंवा इम्प्लांटेशन रक्तस्त्रावात गडदसर स्पॉटिंग होऊ शकते. या सामान्य कारणांव्यतिरिक्त वारंवार अशा प्रकारचा स्त्राव होत असल्यास हे गर्भाशयाचे विकार, फायब्रॉइड्स किंवा गर्भाशयाचे कर्करोग यांचे लक्षण असू शकते.
दुर्गंधीयुक्त स्त्राव : हे बॅक्टेरियल वेजायनोसिस किंवा इतर लैंगिक संक्रमणामुळे होते. गंध हा सामान्यतः मासळीसारखा असतो.
कधी डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा?
वरील प्रकारच्या असामान्य योनी-स्त्रावाची लक्षणे जसे तीव्र खाज किंवा आग, जळजळ किंवा लघवी करताना वेदना, दुर्गंधीयुक्त स्त्राव, तपकिरी, राखाडी किंवा हिरवट स्त्राव किंवा मासिक पाळी नसताना रक्तस्राव आढळल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
निदानासाठी शारीरिक चाचण्यांमध्ये पेल्विक चाचणी, पॅप स्मीअर, स्वॅब चाचणी किंवा पीएच चाचणी केली जाऊ शकते. एकदा कारण ओळखले गेले की, त्यावर गरजेनुसार अँटिबायोटिक्स /अँटीफंगल गोळ्या, अँटीफंगल डस्टिंग पावडर किंवा योनीद्वारे घेतली जाणारी अँटीफंगल पेसरी दिल्या जाऊ जातात.
असामान्य स्त्रावावर आपण कोणती प्रतिबंधात्मक काळजी घ्यावी?
खासगी भागाची नियमित स्वच्छता राखावी (पण योनी आत स्वच्छ करणे टाळावे – त्यामुळे नैसर्गिक बॅक्टेरिया नष्ट होतात).
सैलसर कपडे व आतले कपडे कॉटनचे वापरावे.
लैंगिक संबंधादरम्यान सुरक्षिततेचा वापर करावा.
योनीमार्गावर सुगंधित साबण/परफ्यूम वापरणे टाळावे कारण ते योनी भागाचे पीएच संतुलन बिघडवते.
लैंगिकदृष्ट्या सक्रिय असलेल्या स्त्रियांनी वर्षातून किमान एकदा नियमित आरोग्य तपासणी करून घ्यावी.
डॉ. श्वेता राऊत मुळगावकर
