नासाच्या ‘क्लीन रूम्स’ मध्ये सापडले जीवनाचे अकल्पित अस्तित्व

‘क्लीन रूम्स’ म्हणजे पृथ्वीवर मानवनिर्मित सर्वोच्च स्वच्छता राखणाऱ्या जागा. नासाच्या या खोल्यांमध्ये अत्याधुनिक अंतराळ यानांची निर्मिती केली जाते. येथे हवामान पूर्णपणे नियंत्रित असते, प्रत्येक वस्तू निर्जंतुक असते, आणि सर्व कर्मचारी संपूर्ण संरक्षक पोशाखातच कार्य करतात. हे सर्व कठोर उपाय यासाठीच, की पृथ्वीवरील कोणताही सूक्ष्मजीव या यानांमार्फत इतर ग्रहांवर जाऊ नये. नासाचे ‘प्लॅनेटरी प्रोटेक्शन’ धोरण हेच सुनिश्चित करते की परग्रहांवरील जैविक अभ्यासात पृथ्वीच्या सूक्ष्मजीवांची बाधा होऊ नये.

तथापि, आश्चर्याची बाब म्हणजे अशा निर्जंतुक वातावरणातही वैज्ञानिकांना अलीकडे २६ नव्या सूक्ष्मजीव प्रजाती सापडल्या. हे जीव पूर्वी ओळखले गेले नव्हते आणि त्यांच्या जिवंत राहण्याच्या विलक्षण क्षमतेमुळे संपूर्ण वैज्ञानिक समुदाय आश्चर्यचकित झाला आहे. या सूक्ष्मजीवांनी सातत्याने निर्जंतुकीकरण, नियंत्रणाखालील तापमान, आणि अन्न-अभाव अशा अत्यंत कठीण परिस्थितीतही आपले अस्तित्व टिकवले आहे.

या सूक्ष्मजीवांमध्ये काहींचे गुणधर्म इतके वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत की त्यांना विद्यमान वर्गीकरणात बसविता न आल्यामुळे स्वतंत्र गटात समाविष्ट करावे लागले. अशाच एका प्रजातीचे उदाहरण म्हणजे Tersicoccus phoenicis — जी यापूर्वी नासाच्या क्लीन रूममध्येच आढळली होती. हे जीव उष्ण, थंड, कोरडे आणि विकिरणयुक्त वातावरणातही जगतात, जे त्यांना अंतराळातील अत्यंत प्रतिकूल स्थितींमध्येही तग धरण्यास सक्षम बनवते.

या प्रकारचे जीव अंतराळ यानांवरून जर मंगळ, चंद्र किंवा इतर ग्रहांवर पोहोचले, तर त्या ठिकाणी वैज्ञानिकांनी शोधलेल्या परग्रहावरील ‘जीवनाचे नमुने प्रत्यक्षात पृथ्वीवरचे असू शकतात, आणि त्यामुळे निष्कर्ष दिशाभूल करणारे ठरू शकतात. शिवाय, अशा सूक्ष्मजीवांमुळे त्या ग्रहांच्या नैसर्गिक परिसंस्थेवरही अनपेक्षित परिणाम होऊ शकतो. यामुळेच अशा सूक्ष्मजीवांचे अस्तित्व ‘प्लॅनेटरी प्रोटेक्शन’ धोरणासाठी एक मोठे आव्हान बनले आहे.

परंतु यामध्ये संधीही दडलेल्या आहेत. या सूक्ष्मजीवांचा अभ्यास करून आपण पृथ्वीवरील अत्यंत प्रतिकूल परिसंस्थांमध्ये—जसे की हिमालयातील हिमरेषा, खोल समुद्रतळ, किंवा ज्वालामुखीजवळ—जीवन कसे टिकते याची उकल करू शकतो. याशिवाय, या जीवांपासून औषधोपयोगी संयुगे, जैवतांत्रिक एंझाइम्स वा पर्यावरणीय समस्यांवर उपाय करणारे जैवघटक प्राप्त होऊ शकतात.

सध्या वैज्ञानिक हे सूक्ष्मजीव कोणत्या जैविक युक्त्यांमुळे टिकतात, त्यांची रचना कशी आहे, आणि ते कोणत्या प्रकारे उर्जेचा वापर करतात, याचा सखोल अभ्यास करत आहेत. या संशोधनातून जीवन ही संकल्पना किती लवचिक आणि अनपेक्षित आहे, हे अधोरेखित होते. आपण ज्या ठिकाणी जीवन असणे अशक्य मानतो, तिथेही निसर्ग स्वतःचे अस्तित्व सिद्ध करतो.

ही घटना विज्ञानाला एक नवा दृष्टिकोन देते—की जीवनाचे मोजमाप केवळ आपल्याला ज्ञात घटकांवर आधारित असू शकत नाही. त्यामुळे जेव्हा आपण परग्रहांवर जीवन शोधण्याचा प्रयत्न करतो, तेव्हा ती प्रक्रिया अत्यंत काळजीपूर्वक, वैज्ञानिक पद्धतीने आणि नैतिक जबाबदारीने पार पाडली पाहिजे.

या नव्या २६ सूक्ष्मजीव प्रजातींच्या शोधामुळे अंतराळ विज्ञान, सूक्ष्मजीवशास्त्र, जैवतंत्रज्ञान आणि पर्यावरणविज्ञान या क्षेत्रांमध्ये नव्या संशोधनाच्या दिशा खुल्या झाल्या आहेत. यामुळे भविष्यातील अंतराळ मोहिमांसाठी अधिक कठोर निर्जंतुकीकरण उपाययोजना विकसित करण्याची गरज अधोरेखित होते, जेणेकरून इतर ग्रहांवरील संभाव्य जीवनाचे खरे स्वरूप आपण नीट समजू शकू.

निसर्गाचे हे अनपेक्षित स्वरूप, नासाच्या सर्वाधिक स्वच्छ मानल्या जाणाऱ्या खोल्यांमध्येही प्रकट झाले, यावरून हे स्पष्ट होते की निसर्ग मानवी नियंत्रणाच्या पलीकडे आहे. तो सतत नवीन मार्गांनी स्वतःची उपस्थिती दाखवत राहतो, आणि त्यातून आपणास पुढील संशोधनासाठी अनेक अमूल्य संकल्पना मिळतात. 

गोव्यातील अशाच काही अतीस्वच्छ प्रयोग शाळांत,  अतीस्वच्छ ऑपरेशन थिएटर्समध्ये, प्रख्यात औषध कंपन्यांच्या जंतुमुक्त खोल्यांमध्ये असे सूक्ष्मजीव सापडु शकतील काय? असे संशोधन फार कठीण असेल.‌

- डॉ. प्रा. सुजाता दाबोळकर