भारतासारख्या वैविध्यपूर्ण देशात, प्रादेशिक भाषांमधील समालोचन लोकप्रिय होऊ लागले, ज्यामुळे वेगवेगळ्या भाषिक पार्श्वभूमीतील लोकांना त्यांच्या स्वतःच्या बोलीभाषेत खेळाचा आनंद घेता आला.
भारतात टेलिव्हिजन येण्यापूर्वी, ताज्या बातम्या मिळविण्यासाठी क्रिकेटप्रेमींना रेडिओवर अवलंबून राहावे लागत असे. रेडिओवरील बॉल-बाय-बॉल समालोचनाचे एक वेगळेच आकर्षण होते. दृश्ये नसली तरी समालोचक चवीने आणि गतीने माहिती द्यायचे ते लोकांना आवडायचे. काही समालोचकांनी या सामन्याचे वर्णन इतके सुंदर केले श्रोत्यांना आपण आपल्या डोळ्यांनी खेळ पाहत आहोत असा भास व्हायचा.
भारतातील रेडिओवरील क्रिकेट समालोचनाचे प्रणेते म्हणून अर्देशीर फरदोरजी सोहराबजी तल्यारखान यांचे नाव घेतले जाते. ते त्या काळातील एक अतिशय प्रसिद्ध क्रीडा पत्रकार होते. ते त्यांच्या समालोचनासाठी तसेच वृत्तपत्रातील लेखांसाठी प्रसिद्ध होते. ते पारशी ते आणि बॉबी तल्यारखान म्हणून प्रसिद्ध होते.
ते भारतातील सुरुवातीच्या क्रिकेट समालोचकांपैकी एक होते. त्यांच्या रेडिओ समालोचनांनी सामान्य लोकांमध्ये खेळ लोकप्रिय करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्या काळात हॉकी हा भारतातील सर्वात लोकप्रिय खेळ होता कारण भारतीय हॉकी संघ जगातील सर्वोत्तम म्हणून ओळखला जात होता. भारतातील फुटबॉलपटू देखील प्रसिद्धीच्या झोतात होते. परंतु क्रिकेटपटू बहुतेक सामने गमावत होते.
लोकांना क्रिकेटकडे आकर्षित करण्याची गरज होती. तथापि, तल्यारखान यांचे क्रिकेट समालोचन इतके विद्वत्तापूर्ण आणि वर्णनात्मक, रसाळ मधाळ होते की त्यामुळे लोक क्रिकेटकडे आकर्षित झाले. त्यांचे पहिले समालोचन १९३४ मध्ये ऐकायला मिळाले. त्या काळी बॉम्बे क्वाड्रेंग्युलर स्पर्धा वेगवेगळ्या धार्मिक समुदायातील खेळाडूंनी बनवलेल्या संघांमध्ये खेळल्या जात असत. संघांना हिंदू, मुस्लिम, पारशी आणि युरोपियन अशी नावे देण्यात आली होती. तल्यारखान यांचे इंग्रजी भाषेवर उत्तम प्रभुत्व होते आणि त्यांचा शब्दसंग्रह मोठा होता. खेळाडूंचे आणि त्यांच्या हालचालींचे वर्णन करण्यास ते कधीही कमी पडत नसे. पण त्यांच्यात एक कमतरता देखील होती. त्यांना मायक्रोफोन शेअर करणे आवडत नव्हते आणि ते दिवसभर आपणच समालोचन करत असत.
समालोचक हर्ष भोगले यांनी एकदा सांगितले की, “जर तुम्हाला तहान लागली असेल किंवा सतत बोलल्यानंतर तुमचा घसा सुकला असेल, तर तुम्हाला स्वाभाविकपणे थोडा वेळ विश्रांती घ्यावी लागेल आणि पाणी किंवा चहा प्यावा लागेल. किंवा कदाचित तुम्हाला वॉशरूममध्ये जावे लागेल. परंतु जर समालोचक एकटा असेल, तर तो त्याची जागा सोडू शकत नाही.” फक्त एएफएस तल्यारखान हे सर्व एकटे करण्यास सक्षम होते.
जरी इतर भाषांतही समालोचन आकाशवाणीवरून होत असे, तरीही फक्त इंग्रजी आणि हिंदी या दोनच भाषातील समालोचन गाजले. इंग्रजीचे आकर्षण जास्त होते. शैली वा मुळात भाषा गावोगावी नवीनच होती. तरूणांना मुलांना त्याचे आकर्षण वाटायचे.
टेलिव्हिजन आल्यानंतर खेळ दिसायला लागला. समालोचन अर्थातच दुय्यम ठरू लागलं. कालांतरानं युट्युब सारख्या प्लॅटफॉर्मच्या आगमनाने क्रिकेट समालोचनाच्या क्षेत्रात आणखी बदल घडवून आणला. कॅमेरा आणि मायक्रोफोन असलेल्या कोणालाही क्रिकेट समालोचक बनण्याची संधी मिळाली. स्वतंत्र निर्माते आणि क्रिकेट विश्लेषकांनी सामन्यांवरील त्यांचे मत देण्यासाठी युट्युबचा वापर केला, थेट समालोचनापासून ते सामन्यानंतरच्या विश्लेषण आणि खेळाडूंच्या पुनरावलोकनांपर्यंत सर्व गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले.
समालोचनाच्या या लोकशाहीकरणाचा अर्थ असा झाला की चाहते आता पारंपरिक टीव्ही नेटवर्क्सपुरते मर्यादित राहिले नाहीत. युट्युबने आणलेला आणखी एक मोठा बदल म्हणजे अनेक भाषांचा वापर. भारतासारख्या वैविध्यपूर्ण देशात, प्रादेशिक भाषांमधील समालोचन लोकप्रिय होऊ लागले, ज्यामुळे वेगवेगळ्या भाषिक पार्श्वभूमीतील लोकांना त्यांच्या स्वतःच्या बोलीभाषेत खेळाचा आनंद घेता आला.
बॉल-टू-बॉल समालोचकाकडे कमीत कमी तीन प्रमुख गुण असणे आवश्यक होते असे सुप्रसिध्द इंग्रजी समालोचक डॉ. नरोत्तम पुरी सांगतात. एक म्हणजे त्यांच्या शब्दांद्वारे, त्यांच्या शब्दांच्या वापराद्वारे चित्र तयार करण्याची क्षमता. तेव्हा टेलिव्हिजन नव्हते. दुसरे म्हणजे भाषेवर प्रभुत्व असणे कारण तुम्ही समालोचन करताना शब्द शोधू शकत नाही. अभिव्यक्तीची प्रवाहीतता असणे आवश्यक होते. आणि तिसरे म्हणजे खेळाचे चांगले ज्ञान असणे. कारण क्रिकेट हा एक अत्यंत तांत्रिक खेळ आहे. भारतातील क्रिकेट समालोचनाचा पाया रेडिओने घातला तो असा.
मुकेश थळी
(लेखक साहित्य अकादेमी पुरस्कार प्राप्त साहित्यिक, अनुवादक, कोशकार असून आकाशवाणीचे निवृत्त वृत्तनिवेदक आहेत.)
