गोव्याची भूमी स्थलांतरित पक्ष्यांसाठी फार पूर्वीपासून आकर्षण ठर‌लेली असून, असंख्य पक्ष्यांच्या प्रजाती इथे स्थलांतर करत असतात. गोव्यात भारतातील वेगवेगळ्या प्रांतांतून जसे पक्षी येतात त्याचप्रमाणे विदेशातूनही पक्षी येत असतात.
पक्षी सजीव प्राण्यांत पंखांमुळे उंच आकाशात मुक्तपणे विहार करण्यात निष्णात असल्याने मानवी समाजासाठी त्यांचे विश्व आणि जीवनचक्र समजून घेण्यासाठी शेकडो वर्षांपासून धडपड चालू आहे. बरेचशे पक्षी इतर प्राण्यांप्रमाणे मोसमानुसार एका प्रदेशातून दुसऱ्या प्रदेशाकडे केवळ अन्न पाण्यासाठीच नव्हे तर अन्य कारणांसाठी स्थलांतर करत असतात. गोव्यात आणि कोकणात पावसाळ्याचा जोर ओसरला आणि हवेत आल्हाद‌दायक गारवा निर्माण होऊ लागला, की केवळ देशांतर्गतच नव्हे तर जगाच्या अन्य प्रांतांतून पक्षी स्थलांतरण करतात. केवळ पाक्षीच नव्हे तर काही फुलपाखरेही सागराचा विस्तीर्ण प्रांत ओलांडून दुसऱ्या जागी स्थलांतर करतात.
आकाशात तळपणाऱ्या सूर्याकडे पाहून पक्षी त्यांना उपजतच असलेल्या दिशाज्ञानाचा उपयोग करून स्थलांतरण करतात. भारतातील बऱ्याच प्रांतांत शरद ऋतूचे आगमन झाले की स्थलांतरित पक्ष्यांचे तांडेच्या तांडे परदेशातून येऊ लागतात. सह्याद्री आणि सागर यांची भूमी असलेला गोवा आणि कोकणातील बऱ्याच प्रांतांत शरद ऋतूत विदेशी पाहुण्यांबरोबर आकाशमार्गे पक्ष्यांचेही आगमन होत असते. गोव्यासारख्या भूमीत ४४७ पक्ष्यांच्या विविध प्रजातींची नोंद झालेली आहे. गोव्यातील जसे चमचमणाऱ्या वाळू‌ने नटलेल्या आणि लाटांच्या कल्लोळाने युक्त असलेल्या सागर किनाऱ्यांचे आकर्षण परदेशातून येणाऱ्या पर्यटकांना आहे, तसेच काहीजणांना पक्षी निरीक्षणाच्या असलेल्या छंदापायी इथे येण्याची ओढ आहे. युरोपात जेव्हा कडाक्याची थंडी पडू लागते, बर्फवृष्टी होऊ लागते तेव्हा सामूहिकरित्या हे पक्षी उष्ण कटिबंध प्रदेशातील प्रांतांकडे वळतात. विदेशी पक्ष्यांच्या आगमनामुळे सागर किनारे, पाणथळीच्या जागा अक्षरशः गजबजून उठतात. गोव्यात असलेले चोडण गावातील डॉ. सलीम अली पक्षी अभयारण्य ९० पेक्षा जास्त प्रकारच्या खारफुटीच्या प्रजातींनी जसे नट‌लेले आहे, तसेच हे अभयारण्य नानाविविध पक्ष्यांसाठी इथे असलेल्या पोषक वातावरणामुळे आणि मुबलक प्रमाणात असलेल्या अन्न पाण्यामुळे हिवाळ्यात गजबजलेले असायचे. बदक, ससाणा यासारख्या पक्ष्यांच्या प्रजाती विदेशातून आकाशमार्गे उडत कशा ठरलेल्या जागी अचूकपणे येतात, याचे पूर्णपणे आकलन माणसाला अजूनही झालेले नाही.
ग्रीष्म ऋतू जेव्हा वणवा लपेटून प्रवेश करतो, सजीव मात्रांना पावसाच्या आगमनाची प्रचंड ओढ लागते तेव्हा पाऊस आल्याची वर्दी घेऊन जणुकाही शेतकऱ्यांना ‘पेरते व्हा’ असा संदेश घेऊन चातक पक्षी अन्य प्रांतांतून भारतात येतो. हा पक्षी भारताबाहेरून येऊन आपल्याकडे अंडी घालतो. अंड्यांतून बाहेर येणाऱ्या पिल्लांना आईवडिलांचे दर्शन झालेले नसते, कारण त्यांची देखभाल करण्याची कामगिरी सात‌भाई पक्षी करत असल्याचे दिसून आलेले आहे. सायबेरियातून हिवाळ्यात आपल्याकडे येणारे रानबदके आणि हंसांचे थवेच्या थवे तेथील जल‌ाशये थंडीने गारठल्याने आपल्याकडे येतात. एका तासाला अंदाजे ८० मैल अंतर कापणारे हे पक्षी दिवसभरात जवळजवळ ५०० मैलांचे अंतर कापतात. उडणाऱ्या या पक्ष्यांच्या थव्याला दिशादर्शन आणि निश्चित जागी जाण्यासाठी असलेले ज्ञान बहुधा वृद्ध पक्षी देत असावे. पक्ष्यांचे स्थलांतर वेगवेगळ्या कारणांसाठी होत असावे, असे दिसून आलेले आहे. काही पक्षी असह्यकारक थंडीमुळे उबदार प्रदेशाच्या ओढीने येतात. काही ठिकाणी अन्नधान्याची गरज पूर्ण करण्यासाठी पक्षी जेव्हा शेकडो मैलांचे अंतर ओलांडून येतात, तेव्हा महाराष्ट्रातील काही प्रांतांत ज्वारी, जोंधळ्याचे पिक बहरात आलेले असते, त्यावेळी पक्ष्यांची ही धाड शेतकऱ्यांना तोंडचा घास हिरावून घेणार असल्याची जाणिव होते. काही पक्षी आपणाला जेथे विणीसाठी आवश्यक साहित्य सहजपणे उपलब्ध असेल तेथे स्थलांतर करतात. पक्ष्यांचे होणारे स्थलांतर, शेकडो मैलांचे अंतर कापून येण्याची त्याची क्षमता, त्यांचे दिशा, स्थळ यांचे ज्ञान, रात्रीच्या वेळेला ग्रहताऱ्यांचा मागोवा घेत आकाशमार्गे त्यांचा होणारा प्रवास मानवी मनाला अचंबित करणारा असाच आहे. पक्षी निरीक्षक त्यांच्या या ज्ञानाचा वेध घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत. ती माहिती प्राप्त झाली तर या संदर्भातील अज्ञात बाबी प्रकाशात येतील.
गोव्याची भूमी स्थलांतरित पक्ष्यांसाठी फार पूर्वीपासून आकर्षण ठर‌लेली असून, शेकडो वर्षांपासून असंख्य पक्ष्यांच्या प्रजाती ठरलेल्या मोसमानुसार इथे स्थलांतर करत असतात. गोव्यात भारतातील वेगवेगळ्या प्रांतांतून जसे पक्षी येतात त्याचप्रमाणे विदेशातूनही पक्षी येत असतात. गोव्यातील पक्ष्यांच्या प्रजातींच्या वैविध्यात मोसमानुसार बदल घडत असतो. पक्ष्यांच्या प्रजातींच्या वैभवाचे दर्शन घेण्यासाठी इथे संशोधक, निरीक्षक येत असतात. आज गोव्यात विकासाच्या नावाखाली एकेकाळी दलदल, पाणथळ, वृक्षवेलींनी नटलेल्या प्रदे‌शाचे झपाट्याने परिवर्तन होत आहे. दलदलीच्या जागा मोठ्या प्रमाणात भराव टाकून आज बुझवल्या जात असल्याने त्यांचे रूपांतर सिमेंट-कॉंक्रिटच्या बांधकामांनी व्यापलेले आहे. एकेकाळी गावोगावी तळी, तलाव होते. दरवर्षी गावातील मंडळी एकत्र येऊन सामुदायिकपणे त्या तळी, तलावांची पाऊस येण्यापूर्वी डागडुजी करायची. त्यातल्या गाळाचा उपसा करायची, परंतु आज ही मानसिकता लोप पावत असल्याने देशी, विदेशी पक्ष्यांच्या ठराविक जागा कधीच इतिहास‌ज‌मा आलेल्या आहेत. त्यामुळे हे पक्षी जेव्हा आपल्या ठराविक जागी येतात, तेव्हा त्यांचा अपेक्षाभंग होतो.
मुबलक पाणी, दाणागोटा, मोसमी फळे-फुले, विभिन्न कृमीकिटक यामुळे एकेकाळी देशविदेशातील पक्ष्यांसाठी गोवा हे नंदनवन ठरले होते. त्याचमुळे पक्ष्यांचा अभ्यास करणारे संशोधक गोव्याकडे वळायचे. गोव्याच्या एका टोकाला अस‌णारे अंजदिव बेट आज नौदलाच्या ताब्यात गेलेले आहे. पूर्वी इथे विविध प्रजातींच्या पक्ष्यांचे दर्शन घडत होते. आज संरक्षणाच्या दृष्टीने नौद‌लाने अंजदिववर जाण्यास प्रतिबंध केलेला आहे. कोकण रेल्वेचे आगमन होण्यापूर्वी करमळीचा तलाव हा देशविदेशातील पक्ष्यांसाठी हिवाळ्यापा‌सून मान्सूनचा पाऊस कोसळेपर्यंत आकर्षण बिंदू ठरला होता. परंतु आज पर्यावरणीय मूल्यांकडे दुर्लक्ष करून कोकण रेल्वेचा मार्ग विस्तारला जात असल्याने त्याचप्रमाणे केरकचरा, सांडपाणी, रासायनिक खते, किटकनाशके यांच्या बेसुमार वापरामुळे या तळ्याची परिस्थिती बिकट झालेली आहे. स्थलांतरित पक्ष्यांसाठी एकेकाळी स्वर्ग ठरलेला गोवा आज झपाट्याने बदलत असल्याने, पक्ष्यांचे जीवन संकटग्रस्त झालेले आहे.
- प्रा. राजेंद्र केरकर
(लेखक ज्येष्ठ सामाजिक कार्यकर्ते
असून पर्यावरणप्रेमी आहेत.) मो. ९४२१२४८५४५
