कुटुंबातील मधल्या मुलाला काही धार्मिक कार्यांमध्ये सहभागी होऊ दिले जात नाही, त्याला अशुभ किंवा अपवित्र मानले जाते. त्याच्या उपस्थितीमुळे पूजा किंवा धार्मिक विधीमध्ये काही अपशकुन होऊ शकतो, अशी धारणा काही कुटुंबांमध्ये अजूनही आढळते.
भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक आणि धार्मिक परंपरांमध्ये, रूढी-प्रथा आणि अंधश्रद्धांचा मोठा वाटा आहे. याचा समाजावर प्रचंड प्रभाव राहिला आहे. ज्या गोष्टी कधी पुरातन काळातील श्रद्धेच्या आधारावर उदयास आल्या, त्या अजूनही अनेक कुटुंबांत प्रचलित आहेत. त्यातील एक रूढी म्हणजे ‘तिगडा’ म्हणून ओळखली जाणारी परंपरा. ही परंपरा अशी आहे की, कुटुंबातील मधल्या मुलाला काही धार्मिक कार्यांमध्ये सहभागी होऊ दिले जात नाही. या विश्वासानुसार, मधल्या मुलाला अशुभ किंवा अपवित्र मानले जाते आणि त्यामुळे त्याच्या उपस्थितीमुळे पूजा किंवा धार्मिक विधीमध्ये काही अपशकुन होऊ शकतो, अशी धारणा काही कुटुंबांमध्ये अजूनही आढळते. या रूढीचा इतिहास, समाजावर होणारा परिणाम आणि बदलासाठी आवश्यक असलेली प्रबोधन प्रक्रिया समजून घेणे आवश्यक आहे. या लेखात आपण या परंपरेची सखोल मांडणी करणार आहोत.
भारतात अनेक प्राचीन प्रथा आणि रूढी पिढ्यानपिढ्या चालत आल्या आहेत, त्यापैकीच एक म्हणजे ‘तिगडा’ मानण्याची प्रथा. विशेषतः काही विशिष्ट क्षेत्रांमध्ये, कुटुंबातील मधला मुलगा म्हणजे तिसरा मुलगा किंवा मुलगी धार्मिक कार्यात सहभागी होऊ शकत नाही, असा विश्वास आहे. तिगडा हा शब्द मुख्यतः मध्यस्थ किंवा मध्य भागात असणाऱ्या व्यक्तीचा संदर्भ घेतो. पूर्वीच्या काळात, धार्मिक विधींमध्ये मध्य भागात असणाऱ्यांना अपशकुन मानण्याची प्रथा काही प्रांतांमध्ये होती, त्यातूनच मधल्या मुलाला ‘तिगडा’ मानले गेले असावे.
प्राचीन काळात सामाजिक व्यवस्था आणि धार्मिक विधी अत्यंत कठोर आणि परंपरागत पद्धतीने पार पडत असत. अशा वेळी, घरातील मुलांच्या स्थानानुसार त्यांच्या जबाबदाऱ्या आणि धार्मिक कार्यांमध्ये सहभाग निश्चित केला जात असे. यात प्रथम मुलाला मुख्य धर्मकार्याचे अधिकार दिले जात, तर धाकट्या मुलाला केवळ सहाय्यक भूमिका मिळत असे. मात्र, मधल्या मुलाला नेमकी कुठली भूमिका द्यायची, याबद्दल अस्पष्टता होती. यामुळेच कदाचित त्याला ‘तिगडा’ मानले जाऊ लागले.
भारतीय समाजातील धर्म आणि रूढी यांचे एकमेकांशी घनिष्ठ संबंध आहेत. धर्माच्या नावाखाली अनेक अंधश्रद्धा पिढ्यानपिढ्या जोपासल्या जातात, ज्याचा परिणाम म्हणजे काही प्रथांचा समाजावर अजूनही मोठा प्रभाव आहे. ‘तिगडा’ ही एक अशाच अंधश्रद्धांपैकी एक आहे. मात्र, कोणत्याही प्रमुख धार्मिक ग्रंथात मधल्या मुलाला अपवित्र मानण्याचा स्पष्ट उल्लेख नाही.
हिंदू धर्माच्या वेद, पुराण आणि उपनिषद यांसारख्या प्रमुख धार्मिक ग्रंथांमध्ये माणसाचे धार्मिक कार्यात समर्पण हे त्याच्या भक्तीवर आधारित आहे, त्याच्या जन्मक्रमावर नाही. तरीही, काही कुटुंबांत अजूनही मधल्या मुलाला धार्मिक कार्यात सामील होऊ दिले जात नाही, कारण त्याला ‘अशुभ’ मानले जाते. या अंधश्रद्धेमुळे कुटुंबातील मुलाच्या मनावर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो.
तांत्रिक प्रगती, शिक्षण आणि सामाजिक जागरूकतेमुळे आजच्या काळात अंधश्रद्धांचा प्रभाव कमी होऊ लागला आहे. तथापि, काही समाजात अजूनही ही प्रथा पाहायला मिळते. विशेषतः ग्रामीण भागात, मधल्या मुलांना धार्मिक कार्यात सामील न करण्याची प्रथा अजूनही जिवंत आहे.
या प्रथेमुळे घरातील वातावरणात विषमता निर्माण होते. एका व्यक्तीला केवळ त्याच्या जन्मक्रमामुळे धार्मिक कार्यांपासून दूर ठेवले जाते, ज्यामुळे त्याला आपल्या कुटुंबात दुय्यम स्थान असल्याची भावना येऊ शकते. परिणामी, त्याचा आत्मविश्वास कमी होतो आणि त्याच्या मानसिक आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम होतो. या रूढीमुळे त्याच्या व्यक्तिमत्त्व विकासावर परिणाम होतो आणि तो कधीकधी कुटुंबापासून दूर होण्याचा प्रयत्न करतो.
कोणत्याही गोष्टीच्या शुभ-अशुभतेचा संबंध व्यक्तीच्या जन्मक्रमाशी जोडणे अत्यंत चुकीचे आहे. कोणत्याही धार्मिक कर्मकांडामध्ये व्यक्तीचे मन आणि विचार महत्त्वाचे असतात, त्याच्या जन्माचा त्यावर कोणताही परिणाम होत नाही.
समाजाच्या विकासासाठी आणि अंधश्रद्धांवर मात करण्यासाठी शिक्षण आणि प्रबोधन यांची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. शिक्षणाच्या अभावामुळे आणि धार्मिक चुकीच्या समजुतींमुळे अशा प्रथा अजूनही काही कुटुंबांत पाळल्या जातात. त्यासाठी कुटुंब, समाज एकत्र येऊन या प्रकारच्या अंधश्रद्धांवर प्रबोधन करणे अत्यावश्यक आहे.
‘तिगडा’ ही एक चुकीची आणि अंधश्रद्धेवर आधारित प्रथा आहे, जी मधल्या मुलाला धार्मिक आणि सामाजिक कार्यांपासून वंचित ठेवते. या प्रथेमुळे त्याच्या मानसिकतेवर विपरीत परिणाम होतो. आजच्या आधुनिक समाजात अशा अंधश्रद्धांना स्थान नसावे. प्रत्येक व्यक्तीला समान हक्क मिळायला हवेत, मग तो कुटुंबात कोणत्याही स्थानावर असो.
शिक्षण, वैज्ञानिक विचारसरणी आणि समाजातील प्रबोधनाच्या माध्यमातून आपण या अंधश्रद्धांवर मात करू शकतो. अशा प्रथांचा निषेध करून प्रत्येक मुलाला समाजात आणि कुटुंबात समान स्थान देणे हीच खरी सामाजिक प्रगती आहे.
वर्धा हरमलकर
भांडोळ
