देशातील २१ प्रसिद्ध रुग्णालयांत सापडले 'सुपरबग्ज'; आयसीएमआरचा धक्कादायक अहवाल

नवी दिल्ली : एखादा आजारी पडला की त्याच्यावर रुग्णालयात उपचार केले जातात. डॉक्टर रुग्णांवर उपचार करतात आणि त्यांना बरे करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करतात. तथापि, उपचारादरम्यान अनेक औषधे वापरली जातात. बराच जैववैधक कचरा निर्माण होतो, अनेक औषधे वापरली जातात. ही औषधे वापरल्यानंतर त्यांच्या जैववैधक कचऱ्याची योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावणे फार महत्वाचे आहे. त्याची योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावली नाही तर मानवी शरीराची मोठी हानी होते. आयसीएमआरने जारी केलेल्या एका धक्कादायक अहवालात  देशातील २१ मोठ्या रुग्णालयांमध्ये सुपरबग आढळून आल्याचे म्हटले आहे.  यामध्ये ओपीडीपासून ते जनरल वॉर्ड आणि आयसीयूपर्यंत सर्व गोष्टींचा समावेश आहे. 

आयसीएमआरच्या अँटीमायक्रोबियल रेझिस्टन्स रिसर्च अँड सर्व्हिलन्स नेटवर्कच्या वार्षिक अहवालात दिलेल्या माहितीनुसार देशातील २१ नामांकित हॉस्पिटलमध्ये सुपरबग श्रेणीचे धोकादायक जीवाणू आढळून आले आहेत जे ओपीडी वॉर्ड आणि आयसीयूमध्ये देखील आहेत. ही अशी रुग्णालये आहेत जिथे देशातील सर्वात मोठी लोकसंख्या उपचारांसाठी येते. यामध्ये दिल्ली एम्स ते चंदीगड पीजीआय आणि दिल्लीचे गंगाराम हॉस्पिटल ते चेन्नईच्या अपोलो हॉस्पिटलचा समावेश आहे.

हा डेटा १ जानेवारी २०२३ ते ३१ डिसेंबर २०२३ दरम्यानचा आहे. यामध्ये रुग्णालयात पोहोचलेल्या सुमारे १ लाख रुग्णांचे रक्त, मल, मूत्र, पू, मेंदू आणि पाठीच्या कण्यातील सीएसएफ नमुने तपासण्यात आले. तपासणीत प्राणघातक बॅक्टेरिया आणि सुपरबग्सची ओळख पटली आणि सुमारे १० हून अधिक प्रकारचे घातक जीवाणू सापडले. ते जवळपास सर्वच आंतरराष्ट्रीय स्तरावर सुपरबग्सच्या श्रेणीत येतात.

कोणत्या रुग्णालयांमध्ये सुपरबग आढळले?

आयसीएमआरने देशात ४ संस्थांना नोडल केंद्र बनवले आहे. यामध्ये दिल्ली एम्स, चंदीगड पीजीआय, सीएमसी वेल्लोर आणि पाँडिचेरी-आधारित JIPMER यांचा समावेश आहे. या रुग्णालयांसोबतच दिल्लीतील सर गंगाराम रुग्णालय, दिल्ली एम्स ट्रॉमा सेंटर आणि उत्तर प्रदेशातील लखनौ येथील केजीएमयूमधून रुग्णांचे नमुने घेण्यात आले आहेत. याशिवाय, AFMC, भोपाळ AIIMS, जोधपूर AIIMS, अपोलो हॉस्पिटल चेन्नई, आसाम मेडिकल कॉलेज, कोलकाता मेडिकल कॉलेज, टाटा मेडिकल कॉलेज कोलकाता, RIMS इंफाळ, PD हिंदुजा हॉस्पिटल मुंबई, MGIMS वर्धा, KMC मणिपाल आणि श्रीनगर SKIMS सह २१ टॉप हॉस्पिटल्सचा समावेश करण्यात आला आहे.

अहवालात असे म्हटले आहे की क्लेबसिएला न्यूमोनियानंतर, लखनौ, दिल्ली आणि चंदीगडसह देशातील २१  रुग्णालयांच्या ओपीडी, वॉर्ड आणि आयसीयूमध्ये एस्चेरिचिया कोलाई हा सर्वात सामान्य रोगजनक असल्याचे आढळून आले आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेने २०१७  मध्ये एस्चेरिचिया कोलाय बॅक्टेरियाला सुपरबग घोषित केले.

हे आहेत अहवालात नमूद केलेले महत्त्वाचे सुपरबग्ज

Klebsiella pneumonia व्यतिरिक्त, Escherichia coli, Acinetobacter baumannii, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Enterococcus faecalis, Enterococcus faecium, Staphylococcus heemolyticus, Staphylococcus epiderciobactiser आणि स्टेफिलोकोकस एपिडेरमिडीस यांचा समावेश आहे.

१) ओपीडीमध्ये सर्वात जास्त Escherichia coli बॅक्टीरिया आढळले. याचे प्रमाण सुमारे ३०. ७४ टक्के आढळून आले.

२) एस्चेरिचिया कोली सर्वात जास्त जनरल वॉर्डमध्ये आढळला. याचे प्रमाण सुमारे २२.७५ टक्के आढळून आले. 

३)Acinetobacter baumannii हा विषाणू सर्वात जास्त आयसीयूमध्ये आढळला, याचे प्रमाण सुमारे २३.७४ टक्के इतके होते. 

तज्ञांच्या मते, ब्रॉड स्पेक्ट्रम अँटीबायोटिक्सच्या वापरामुळे संसर्गाचा धोका वाढत आहे, यामुळे मल्टी ड्रग रेझिस्टन्स विकसित होत आहे आणि उपचार करणे कठीण आहे. देशात ब्रॉड स्पेक्ट्रम प्रतिजैविकांचा वापर खूप जास्त आहे. काही लोक डॉक्टरकडे  जाता  स्वयंउपचार देखील करतात. जेव्हा आपण ब्रॉड स्पेक्ट्रम अँटीबायोटिक्स इतक्या मोठ्या प्रमाणात वापरतो तेव्हा मल्टी ड्रग रेझिस्टन्स विकसित होतो. या आजारावर उपचार करणे अवघड आहे कारण आज आपल्या देशात औषधांचा तुटवडा आहे. ब्रॉड स्पेक्ट्रम अँटीबायोटिक्सचा रुग्ण दीर्घकाळ आजारी राहतो. अशा रुग्णांमध्ये मृत्यूचे प्रमाणही जास्त असल्याचे आपण पाहिले आहे. या संसर्गानंतर, ५०-६० टक्के रुग्ण मरण पावतात. 

गेल्या काही वर्षांत, देशभरातील रुग्णालयांमध्ये सुपरबग्जच्या प्रकरणांत लक्षणीय वाढ नोंदवली गेली आहेत. कोरोना महामारीच्या काळातही या प्रकरणांमध्ये वाढ झाली आहे, त्यामुळे भारतासह जगभरात प्रतिजैविक प्रतिकाराबाबत चिंता व्यक्त केली जात आहे. १९ जानेवारी २०२२  रोजी द लॅन्सेटमध्ये प्रकाशित झालेल्या प्रतिजैविक प्रतिकारावरील जागतिक संशोधन अहवालात असे दिसून आले आहे की फक्त उत्तर मध्य भारतात २०१९  मध्ये नोंद झालेले ४९ लाख मृत्यू हे औषध-प्रतिरोधक संसर्गाशी निगडीत आहेत आणि किमान १२.७ लाख मृत्यू प्रतिजैविक-प्रतिरोधक बॅक्टेरियाच्या संसर्गामुळे झाले आहेत. 

आयसीएमआरच्या अहवालात केवळ २१ रुग्णालयांचा आकडा देण्यात आला आहे पण प्रत्यक्षात संसर्गाचे प्रमाण त्यापेक्षा जास्त आहे. अशा परिस्थितीत देशात फोफावणाऱ्या मंकीपोक्स आणि तत्सम साथीच्या आजारावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी कठोर पावले उचलण्याची गरज आहे. योग्य वेळी योग्य उपाय योजना केल्यास त्याचे प्रमाण कमी होईल.