गूढ आणि अथांग सागर: पॅसिफिक ते हिंदी महासागरातील रोबोटिक संशोधनाची क्रांती

जगातील महासागरांमध्ये आजही असंख्य रहस्ये दडलेली आहेत, आणि अलीकडच्या वैज्ञानिक मोहिमा याचीच साक्ष देत आहेत. पॅसिफिक महासागराच्या १,३०० मीटर खोल भागात एक अत्याधुनिक पाणबुडी रोबोट पाठवण्यात आला, तेव्हा संशोधकांना काही वेगळे दिसेल याची खात्री होती, पण प्रत्यक्षात जे आढळले ते जगातील वैज्ञानिक समुदायाला थक्क करणारे होते. अंधाऱ्या खोल भागात चमकदार जीवाणूंच्या चट्या, खनिजांनी मढवलेली धुरकट चिमणीसारखी उंच रचना आणि कधीही न पाहिलेले जीव असे अद्भुत दृश्य समोर आले. हे जीव सूर्यप्रकाशाशिवाय फक्त खनिजांमधील उष्णता आणि रसायनांवर जगतात.

आपण गोव्यात राहणारे. जे रोज समुद्राजवळून जातात, समुद्रकिनाऱ्यांवर फेरफटका मारतात, मासेमारी करणाऱ्यांना पाहतात, त्यांच्यासाठी या खोल पाण्यातील जगाची कल्पना देखील आश्चर्यचकित करणारी आहे. पण आणखी रोचक म्हणजे असेच संशोधन आपल्या शेजारी हिंदी महासागरात भारतीय वैज्ञानिक करत आहेत. Google Scholar वरील संशोधनानुसार NIOT (National Institute of Ocean Technology) आणि वास्को येथील NCPOR (National Centre for Polar and Ocean Research) या संस्थांनी अनेक खोल समुद्रातील मोहिमा केल्या आहेत. भारताच्या ROSUB 6000 सारख्या खोल पाण्यात जाणाऱ्या रोबोट्स आणि स्वयंचलित पाणबुडी उपकरणांच्या मदतीने समुद्रतळाचे नकाशे तयार करणे, नमुने गोळा करणे आणि अनोख्या समुद्री जीवांचे चित्रिकरण करण्यात येत आहे.

या मोहिमा मुख्यतः Central Indian Ocean Basin मध्ये होतात, जिथे भारताला पोलिमेटॅलिक नोड्युल्सचा (मोलाचे कोबाल्ट, निकेल, इ. खनिजांचे गोळे) अभ्यास करण्यासाठी निश्चित क्षेत्र देण्यात आले आहे. हे संशोधन गोवाकरांसाठी महत्त्वाचे आहे, कारण आपल्या राज्यातील अनेक विद्यार्थी, पर्यावरण संशोधक आणि मासेमारी क्षेत्रातील तज्ज्ञ समुद्राशी संबंधित शाखांमध्ये काम करतात. गोव्यासारख्या ठिकाणी जिथे समुद्री क्षरण, मासळीची घटती संख्या आणि हवामान बदल यांचे परिणाम अनुभवता येतात, तिथे महासागराचा सखोल अभ्यास आणखी महत्त्वाचा बनतो.

हिंदी महासागरातील मोहिमांमध्ये देखील पॅसिफिकप्रमाणेच खनिजयुक्त उष्ण पाण्याचे झरे आणि त्यावर जगणारे जीवाणू व बुरशीसारखे सूक्ष्मजीव आढळले आहेत. हे जीव सूर्यप्रकाशाशिवाय फक्त खनिजांवर जगतात. जीवन कशा कठीण परिस्थितीत टिकू शकते याचे ते उत्कृष्ट उदाहरण आहे. अशा शोधांमुळे पृथ्वीवर जीवन कसे सुरू झाले याबाबतचा अभ्यास अधिक सखोल होतो आणि इतर ग्रहांवरील जीवनाच्या शक्यताही वाढतात.

महत्त्वाचे म्हणजे भारताची ‘Deep Ocean Mission’ ही योजना केवळ खनिज संशोधनासाठी नसून, समुद्री पर्यावरणाचे जतन करत शाश्वत वापर कसा करायचा यावरही भर देते. भविष्यात समुद्रातील उत्खननाने महासागरातील जीवसृष्टी आणि जैवविविधता धोक्यात येऊ नये, यावर भर देणारे अनेक संशोधन निबंध गेल्या काही वर्षांत प्रकाशित झाले आहेत. गोव्यासारख्या किनारी राज्यासाठी हे अत्यंत संबंधित आहे, कारण समुद्र आपली संस्कृती, अर्थव्यवस्था आणि दैनंदिन जीवनाचा आधार आहे.

प्रशांत महासागर आणि हिंदी महासागरातील संयुक्त शोध आपल्याला एकच सत्य सांगतात, आणि ते म्हणजे आपल्या महासागरांमध्ये अजूनही असंख्य गूढ जग दडलेले आहे. दरवेळी एखादा रोबोट महासागराच्या खोल भागात उतरतो, तेव्हा समुद्राच्या अथांग गर्भातील एक नवीन अध्याय उलगडतो. आणि आपण करमणे किंवा काणकोणच्या किनाऱ्यावर उभे राहून मासेमारी करणाऱ्यांना पाहत असलो, संध्याकाळचा समुद्री वारा अनुभवत असलो किंवा शांत लाटांची गुंजन ऐकत असलो, तरी आपण सर्वजण समुद्राशी जोडलेल्या त्या रहस्यमय जगापासून दूर आहोत. ते जग अद्भुत आणि विलक्षण जीवनाने भरलेले आहे.