सामान्य वयापूर्वी म्हणजे ४० वर्षांपूर्वीच स्त्रियांमध्ये अंडाशयांचे कार्य मंदावणे किंवा थांबणे याला 'प्रायमरी ओव्हॅरिय इनसफिशिअन्सी (POI)' म्हणतात. यामुळे नैसर्गिक गर्भधारणेची शक्यता कमी होते आणि तीव्र रजोनिवृत्तीची लक्षणे दिसू लागतात. वेळेवर निदान व एचआरटी आवश्यक आहे.
सामान्यपणे स्त्रियांमध्ये रजोनिवृत्ती वयाच्या ४५ ते ५० वर्षांच्या कालावधीत येते, पण काही स्त्रियांमध्ये वयाच्या ४० वर्षांपूर्वीच अंडाशयांचे कार्य कमी होणे किंवा बंद पडणे ही असामान्य स्थिती उद्भवू शकते. याला 'अकाली अंडाशय निकामी होणे' म्हणजेच प्री-मॅच्युअर ओव्हॅरियन फेल्युअर (Premature Ovarian Failure) किंवा प्रायमरी ओव्हॅरियन इनसफिशिअन्सी (Primary Ovarian Insufficiency - POI) असे म्हणतात.
या स्थितीमध्ये अंडाशयांचे कार्य पूर्णपणे बंद होत नसते; कधीकधी अंडी तयार होतात आणि हार्मोनचा स्त्राव अनियमित असतो. यामुळे नैसर्गिक गर्भधारणा कधीकधी शक्य असते, पण बहुतेक स्त्रियांची प्रजनन क्षमता ही कमी झालेली असते.
POI ची (प्रायमरी ओवॅरियन इनसफिसीयंसीची) लक्षणे
प्रायमरी ओव्हॅरियन इनसफिशिअन्सीची लक्षणे सामान्य रजोनिवृत्तीसारखीच असतात, पण रजोनिवृत्तीच्या साधारण वयापेक्षा आधी, म्हणजे तरुण वयातच दिसतात. याची मुख्य लक्षणे खालीलप्रमाणे आहेत:
मासिक पाळीतील अनियमितता: पाळी उशिरा येणे, वारंवार चुकणे, कमी किंवा अधिक प्रमाणात येणे, किंवा काही महिन्यांनी एकदाच येणे.
इस्ट्रोजेन कमी झाल्याची लक्षणे: गरम उष्णतेचा झटका जाणवणे (हॉट फ्लॅशेस) व रात्री घाम येणे, योनिसंशय (योनीत कोरडेपणा), लैंगिक इच्छा कमी होणे, संभोगादरम्यान वेदना जाणवणे.
टीप: काही महिलांमध्ये मासिक पाळी क्वचित परत येऊ शकते, कारण या स्थितीमध्ये अंडाशयांचे कार्य कायमस्वरूपी थांबत नाही.
कारणे
या स्थितीची कारणे अनेकदा अज्ञात असतात, पण काही ठराविक कारणे पुढीलप्रमाणे असू शकतात:
कधी डॉक्टरांकडे जाणे आवश्यक?
खालील परिस्थितीत त्वरित तपासणी आवश्यक आहे:
निदान आणि उपचार
निदान
निदान हार्मोन तपासणी, अल्ट्रासाऊंड आणि काही जनुकीय चाचण्यांवर आधारित असते.
उपचार
यासाठी पूर्ण उपचार उपलब्ध नाही, पण लक्षणे कमी करणे, प्रजनन क्षमता राखणे व दीर्घकालीन आरोग्याचे संरक्षण यावर उपचार केंद्रित असतात.
गर्भधारणेसाठी उपाय:
लक्षणांवर उपाय:
टीप: एचआरटी व जीवनशैलीतील बदलांमुळे हे धोके कमी होऊ शकतात.
जीवनशैलीतील उपाय
४० वर्षांपूर्वी रजोनिवृत्ती होणे ही स्त्रियांच्या प्रजनन आणि हार्मोनल आरोग्यासाठी गंभीर समस्या आहे. लवकर निदान, योग्य हार्मोन थेरपी, प्रजनन तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन, जीवनशैलीतील बदल आणि मानसिक आधार यामुळे ही स्थिती असलेल्या स्त्रियांचे शारीरिक व मानसिक आरोग्य टिकवता येते. आधुनिक वैद्यकीय तंत्रज्ञान व आयव्हीएफसारख्या उपायांमुळे मातृत्वाची संधी अजूनही उपलब्ध करून घेता येते.
- डॉ. श्वेता राऊत मुळगावकर
