महिलांच्या हार्मोनल आरोग्याच्या मुळाशी आतड्याचं आरोग्य हे दडलेलं आहे. जर आपली पचनसंस्था सुदृढ असेल, तर शरीरातील हार्मोन्सही योग्य प्रकारे कार्य करतात.
सध्याच्या धावपळीच्या जीवनशैलीत महिलांना विविध हार्मोनल समस्यांचा सामना करावा लागतो. जसे अनियमित मासिक पाळी, पॉलीसिस्टिक ओव्हरी सिंड्रोम, थायरॉइड विकार, मेनोपॉजशी संबंधित तक्रारी इत्यादी. या समस्या अनेक कारणांमुळे उद्भवू शकतात, पण यातील एक महत्त्वाचे पण अनेक वेळा दुर्लक्षित झालेले कारण म्हणजे आपल्या आतड्यांचे आरोग्य (गट-हेल्थ).
आपले आतडे हे केवळ अन्न पचनासाठी नसून, ते शरीरातील अनेक शारीरिक आणि जैवरासायनिक प्रक्रियांमध्ये भाग घेते. या प्रक्रियांचा थेट परिणाम हार्मोनल कार्यावर होतो. आपल्या शरीरात "गट-ब्रेन अ‍ॅक्सिस" नावाचा एक महत्त्वाचा संवाद मार्ग असतो. याद्वारे आपला मेंदू आणि आतडे एकमेकांशी थेट संवाद साधतात. आतड्यांत असणारे गट मायक्रोबायोम फक्त पचनातच नाही, तर संपूर्ण हार्मोनल यंत्रणेतही महत्त्वाची भूमिका बजावतात. यामुळेच आतडे म्हणजे दुसरा मेंदू असे म्हटले जाते.
गट मायक्रोबायोम म्हणजे काय?
आपल्या आतड्यांत सुमारे १०० ट्रिलियन सूक्ष्मजीव (बॅक्टेरिया, फंगस, व्हायरस इ.) असतात. यांचा एकत्रित समूह म्हणजेच गट मायक्रोबायोम. हे जीव आपल्यासाठी विटॅमिन बी, के तयार करतात, अन्नाचे अणुरूपात विघटन करतात आणि हार्मोन तयार किंवा संतुलित ठेवतात.
हार्मोनल संतुलन आणि आतड्यांतील मायक्रोबायोम यातील संबंध
इस्ट्रोजनचे नियमन: गट मायक्रोबायोममधील विशिष्ट "एस्ट्रोबायोम" या बॅक्टेरिया महिलांमधील इस्ट्रोजन या महत्त्वाच्या होर्मोनच्या पातळीचे नियंत्रण करतात. जर आतड्यांतील हे बॅक्टेरिया सतत अ‍ॅन्टीबायोटिक्स, फायबरचे कमी सेवन यांसारख्या कारणांमुळे असंतुलित होत राहिले तर शरीरातील इस्ट्रोजनची पुनर्वापर प्रक्रिया बिघडते. यामुळे पी.सी.ओ.एस, एंडोमेट्रिओसिस किंवा हार्मोनल ऍक्ने यासारख्या समस्या होऊ शकतात.
-इंफ्लमेशन आणि हार्मोनल डिस्टर्बन्स: चुकीचा आहार, प्रोसेस्ड खाद्यपदार्थ आणि तणाव यामुळे आतड्यांमध्ये सूज (इंफ्लमेशन) निर्माण होते. ही सूज थेट अ‍ॅड्रिनल ग्रंथी आणि थायरॉइडच्या कार्यावर परिणाम करते व हार्मोन असंतुलनास कारणीभूत ठरू शकते.
कॉर्टिसोल आणि तणाव: आतड्याचे आरोग्य चांगले ठेवल्याने, तर तणावाचं हार्मोन (कॉर्टिसोलचे) प्रमाण योग्य मर्यादेत राहतं. तणाव वाढल्यास मूड आणि मानसिक आरोग्यावरही परिणाम, मासिक पाळी अनियमित होणे, झोपेचे विकार आणि लठ्ठपणा हे परिणाम दिसतात.
पचन आणि पोषक तत्त्वांचे शोषण: निरोगी आतडे अन्न पचनास आणि आवश्यक पोषक तत्त्वांचे शोषण करण्यास मदत करतात, जे हार्मोनल उत्पादनासाठी आवश्यक आहेत.
रोगप्रतिकारशक्ती: आतड्यांतील निरोगी बॅक्टेरिया रोगप्रतिकारशक्ती मजबूत करतात, ज्यामुळे शरीराला हार्मोनल बदलांशी जुळवून घेण्यास मदत होते.
-प्रजनन क्षमता: निरोगी आतडे आणि हार्मोनल संतुलन पुनरुत्पादक आरोग्यासाठी आवश्यक आहे, ज्यामुळे गर्भधारणेची शक्यता वाढते.
ऊर्जा आणि चैतन्य: पचनसंस्था योग्यरित्या कार्य करत नसल्यास त्याचा परिणाम आपल्या ऊर्जेच्या पातळीवर दिसून येऊ शकतो. आळस किंवा थकवा जाणवणे हे बहुतेकदा खराब पचनक्रिया किंवा पोषक तत्त्वांचे शोषण यांच्याशी जोडलेले असते. निरोगी आतडे अन्नाचे आवश्यक जीवनसत्त्वे आणि खनिजांमध्ये विभाजन करण्यास मदत करते, ज्यामुळे आपण दिवसभर उत्साही आणि सक्रिय राहतो.
त्वचेचे आरोग्य: आपल्या आतड्यांचे आरोग्य त्वचेवर देखील प्रतिबिंबित होते. मुरुमे, एक्झिमा आणि सोरायसिस सारख्या अनेक त्वचेच्या आजारांचा संबंध आतड्यांतील असंतुलनाशी जोडला गेला आहे. जेव्हा आतडे निरोगी असते तेव्हा ते शरीरातील विषारी पदार्थ काढून टाकण्यास मदत करते आणि स्वच्छ, निरोगी त्वचेला आधार देते.
आतड्यांचे आरोग्य सुधारण्यासाठी काय करावे?
प्रोबायोटिक्स आणि प्रीबायोटिक्स: दही, ताक, कांदे, लसूण, केळी, लोणचं, भिजवलेली डाळी यासारखे गट मायक्रोबायोम वाढवण्यासाठी उपयुक्त असलेले पदार्थ आहारात असावेत. बाजारात उपलब्ध प्रोबायोटिक सप्लिमेंट्स देखील फायदेशीर असू शकतात.
योग्य हायड्रेशन: चांगल्या पचनासाठी पुरेसे पाणी पिणे आवश्यक आहे. पाणी अन्नाचे विघटन करण्यास, पोषक तत्त्वे शोषण्यास आणि पचनसंस्था सुरळीतपणे चालू ठेवण्यास मदत करते. हायड्रेटेड राहण्यासाठी आणि आतड्यांना आधार देण्यासाठी दररोज किमान ८ कप पाणी पिण्याचा प्रयत्न करा.
नियमित व्यायाम व शारीरिक हालचाली: शारीरिक हालचाली पचनसंस्थेला चालना देण्यास मदत करतात आणि नियमित आतड्यांच्या हालचालींना प्रोत्साहन देतात. दररोज ३० मिनिटे चालणे, पोहणे किंवा सायकलिंग यासारखे नियमित व्यायाम रक्ताभिसरण सुधारून आणि आतड्यांमधील जळजळ कमी करून आतड्यांचे आरोग्य सुधारू शकतात.
तणाव व्यवस्थापन: दीर्घकालीन ताणामुळे आतड्यांचे आरोग्य बिघडू शकते आणि त्यामुळे इरिटेबल बोवेल सिंड्रोम किंवा पोटफुगी सारखे आजार उद्भवू शकतात. मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी सराव करणे, खोल श्वास घेणे किंवा योगा करणे यासारखे ताण व्यवस्थापित करण्याचे मार्ग शोधल्याने पचन सुधारू शकते आणि आतड्यांचे संरक्षण होऊ शकते.
अँटीबायोटिक्सचा अतिवापर टाळणे: संसर्गावर उपचार करण्यासाठी अँटीबायोटिक्स आवश्यक असले तरी, जास्त प्रमाणात वापरल्यास ते आतड्यांमधील चांगल्या बॅक्टेरियाचे संतुलन बिघडू शकतात. शक्य असल्यास, अँटीबायोटिक्सचा वापर मर्यादित करण्याचा प्रयत्न करावा आणि औषधे घेण्यादरम्यान डॉक्टरांच्या सूचनांचे पालन करावे.
फायबरयुक्त आहार घ्या: साखरेचे प्रमाण जास्त असलेले, अस्वास्थ्यकर चरबी आणि कृत्रिम पदार्थ असलेले जास्त प्रक्रिया केलेले अन्न आतड्याच्या सूक्ष्मजीवांना हानी पोहोचवू शकते. प्रक्रिया केलेले अन्न सेवन मर्यादित करण्याचा प्रयत्न करा आणि त्याऐवजी संपूर्ण, नैसर्गिक अन्न निवडा. फायबर युक्त संपूर्ण धान्य, भाज्या, फळं आणि डाळी यांचा समावेश केल्यास आतड्याची सफाई चांगली होते आणि आतील सूज कमी होते.
महिलांच्या हार्मोनल आरोग्याच्या मुळाशी आतड्याचं आरोग्य हे दडलेलं आहे. जर आपली पचनसंस्था सुदृढ असेल, तर शरीरातील हार्मोन्सही योग्य प्रकारे कार्य करतात. त्यामुळे पाळीच्या तक्रारींपासून मेनोपॉजपर्यंत अनेक समस्या नैसर्गिकरित्या सुधारू शकतात. “सर्व आरोग्याचं मूळ हे पचनात आहे” — ही आयुर्वेदाची शिकवण आज आधुनिक शास्त्राद्वारेही अधोरेखित केली जात आहे.
- डॉ. श्वेता राऊत मुळगावकर
