आपलं कुटुंब म्हणजे एक ग्रुप आहे आणि त्याला समजून घ्यायचं तर सतत ‘म्युट’ करून उपयोग नाही, ‘रिप्लाय’ करणंही गरजेचं आहे. त्यातून नव्या संवादाची सुरुवात होऊ शकते.
त्या दिवशी दुपारी माझ्या केबिनच्या दारावर अतिशय विनम्रतेने टक टक करीत, “मॅम, मी आपला थोडासा वेळ घेऊ इच्छितो, आपणास सवड असेल तर...” असं विचारत एक तीस-बत्तीसचे चष्मिष्ट, थोडासा चिंताग्रस्त चेहरा घेऊन एक सद्गृहस्थ उभे ठाकले!
हातात कंपनीच्या लॅपटॉपची बॅग, चेहऱ्यावर ‘मी फार चिंतेत आहे, जणू ह्या भूतलावरील सगळे व्याप मला झेलायचे आहेत’ असा भाव. नावाचं म्हणाल तर ह्या सद्गृहस्थांचे नामकरण आपण श्रीयुत लेले असं करूयात. नामकरण ह्यासाठी कारण मला खरी नावं नाही सांगता येत हो! आमच्याकडे सगळं confidential असतं बरं. मी कथा सांगते तुम्हाला परंतु पात्रांची खरी नावे नाही.
तर बॅक टू धीस लेले! ह्यांच्या चेहऱ्यावर, बोलण्यात आणि अस्तित्वातच काहीतरी फारच ओळखीचं होतं... पण काय तेच मुळी मला कळेना! आणि मग लक्षात आलं, अरेच्चा! आपले लिखाणातले दैवत, माय फेवरेट पु. ल. देशपांडे यांच्या ‘व्यक्ती आणि वल्ली’ मधला सखाराम गटणे म्हणजेच हे लेले. अगदी डिट्टो सेम व्यक्तिमत्त्व हं!
लेलेंनी खुर्चीवर बसताक्षणी, अगदी गटण्यासारखाच शून्यात नजर लावून थेट मूळ विषयालाच हात घातला.
“मॅडम, तुम्ही कधी जॉईंट फॅमिलीमध्ये राहिलात का?” वाह! आल्या आल्या मलाच प्रश्न? मी स्मित केलं आणि म्हटलं हो, लहानपणी थोडा काळ होते मी जॉईंट फॅमिलीमध्ये. तर त्यावर लेले लगेच पुढे सरसावत म्हणाले, “कधी-कधी वाटतं, आमचं घर म्हणजे एक व्हॉट्सअ‍ॅप ग्रुप झाला आहे आणि मी त्याचा सायलेंट मेंबर!”
खरंतर मला हसू आवरणं कठीण गेलं पण कुणी आपल्या कौटुंबिक गुंतागुंतीचं विश्लेषण व्हॉट्सअ‍ॅपच्या भाषेत करेल, याचा मला अंदाजच नव्हता. त्यात लेलेंचं वर्णन इतकं सुंदर, मिश्कील आणि बारीक निरीक्षण असलेलं होतं, की मला तो दृष्टिकोन लगेचच आवडला.
घर म्हणजे व्हॉट्सअ‍ॅप ग्रुप!
“म्हणजे बघा ना मॅडम... एक ग्रुप आहे ‘श्री समर्थ सदन’ असं नाव असलेला. त्या ग्रुपमध्ये आमच्या घरात वडील म्हणजे अ‍ॅडमिन. त्यांचंच शेवटचं मत कायम ‘पिन’ झालेलं असतं. आई सतत ‘गुड मॉर्निंग’ मेसेज टाकते. कुणी वाचो न वाचो, ती रोज पाठवणार. बाबा दर महिन्याला बँकेचे स्टेटस आणि म्युच्युअल फंड्सचे फायदे लिहून टाकतात. मावशी, आत्या म्हणजे ती जी प्रत्येक गोष्टींवर ‘फॉरवर्डेड मेसेज’ टाकते. कुठे कोणाचे काहीही होवो, इकडून तिकडे तिचे अविरत फॉरवर्ड्सचे कार्य सुरूच! माझी बहीण, ती सध्या ग्रुप म्युट करून ठेवते. ग्रुपमध्ये कोणीतरी सतत काही न काही पाठवतं. पण उत्तर मात्र कुणीच देत नाही! आणि मी...? मी तो, जो केवळ ‘रीड’ करतो, पण काहीच ‘टायपिंग...’ मध्ये दिसत नाही असा...” असं लेले सांगत होते. पण सगळं सांगताना त्यांचं स्वतःचंच हसू आवरत नव्हतं. किती सहज, पण नेमकं वर्णन!
कुटुंबाच्या नोटिफिकेशन सेटिंग्ज
खरंच, मनोविश्लेषणाच्या आणि फॅमिली थेरेपीच्या दृष्टिकोनातून बघितलं, तर हे ‘व्हॉट्सअ‍ॅप’चं उदाहरण अगदी वापरण्याजोगं आहे. प्रत्येक कुटुंब सदस्याची ‘अ‍ॅटॅचमेंट स्टाईल’ वेगळी, संवादाची पद्धत वेगळी आणि सगळ्यात महत्त्वाचं, सगळ्यांची वाट पाहण्याची आणि समजून घेण्याची तयारी वेगवेगळी असते.
ह्यात घरातल्या काही मंडळींची भूमिका ‘अ‍ॅडमिन’सारखी असते – निर्णय घेणारी. काही जण सतत ‘फॉरवर्ड्स’ पाठवतात – जुन्या आठवणी, सल्ले. काही अतिशय सक्रिय सदस्य, पण त्यांचे मेसेजेस सहसा दुर्लक्षित राहतात, तरी सगळ्यांना गुंतवून ठेवतात. तर काही जण ‘म्युट’ मोडवर असतात – नाराजी, हताशा किंवा फक्त ‘वाचणं’ हेच काम. काही जण ग्रुप सोडूनही जातात तर कुणी सतत ते करण्याच्या उंबरठ्यावर असतात!
आणि आपण राहतो, कुठे तरी मध्यभागी, ‘Unsent message’ सारखे. सतत येणारे notifications ‘म्युट’ करत राहणारे, पण तरीही घरातलं प्रेम आणि गरज ओळखणारे सदस्य.
जसे आपले लेले. एकत्र कुटुंबात वाढलेले. पण गेल्या काही वर्षांत त्यांना जाणवलं की आपण एकाच छताखाली राहतो, पण मनं मात्र वेगवेगळ्या ‘ग्रुप्स’मध्ये आहेत. त्यात त्यांना स्वतःच्या आयडिया शेअर करायची भीती वाटते. कारण त्यांच्या बोलण्याकडे ऐकून घेण्याऐवजी, एकाचवेळी ४५ ‘नोटिफिकेशन्स’ येतात अर्थात टोमणे, जुन्या गोष्टींचं उत्खनन, तुलनात्मक ताणतणाव. आता, साहजिकच पिढ्यानपिढ्यांचा हा तणाव, संवादाऐवजी अपुरा अर्थ लावण्यावर आधारित असतो. आणि मनातली अडचण न सांगता, एकमेकांना ‘ब्लू टिक’ देऊन मोकळे होतो आपण.
ते पुढे मला सांगतात, “मला कधी कधी वाटतं मॅडम, आपल्या सर्वांनाच काही दिवसांनी स्वतःची एक ‘ब्रॉडकास्ट लिस्ट’ बनवावी लागेल जिथे आपलं मत फक्त पोचवायचं, प्रतिसादाची अपेक्षा न ठेवता.”
त्यांच्या ह्या वाक्यात एक अतिशय खोल अस्वस्थता होती. म्हणजे संवाद आहे, पण कौटुंबिक समजूतदारपणाची ‘नेटवर्क कनेक्टिव्हिटी’ बऱ्याच वेळा डिस्टर्ब असते.
समुपदेशनाचा ‘ग्रुप इन्व्हाइट’
अशा वेळी काउन्सेलिंग ही एक ‘नवीन इन्व्हिटेशन लिंक’ ठरू शकते, आपली चॅट हिस्ट्री तपासून पाहण्यासाठी! गोंधळलेल्या नात्यांमध्ये लोक मागच्या संवादांवरच अडकून राहतात. एकमेकांच्या मेसेजेसवर ‘Delete for Everyone’ करण्याची इच्छा होते परंतु काही शब्द बाणांसारखे असतात, एकदा म्हटले गेले की, परत घेता येत नाहीत. म्हणूनच, कुटुंबांमध्ये ‘म्यूट’चा पर्याय शिकणं ही तितकंच गरजेचं असतं, म्हणजे काही मुद्दे क्षणभर थांबवणं, स्वतःच्या भावना स्पष्ट करणं, आणि गरजेपुरतीच प्रतिक्रिया देणं हाही संवादाचा भागच आहे.
माझ्यासाठी लेलेंचा हा दृष्टिकोन खूप शिकवणारा होता. लेलेसारखे अनेक क्लायंट्स, एक अनोखा दृष्टिकोन देतात. त्यांच्या उदाहरणांतून मला जाणवतं की कौटुंबिक मानसिकतेचा अभ्यास केवळ पुस्तकांनी होणार नाही, तर अनुभवांनीच होतो. आपलं कुटुंब म्हणजे एक ग्रुप आहे आणि त्याला समजून घ्यायचं तर सतत ‘म्युट’ करून उपयोग नाही, ‘रिप्लाय’ करणंही गरजेचं आहे. कुटुंबात मतभेद होणं स्वाभाविक आहे परंतु एकमेकांच्या मनात ‘आर्काइव्ह’ केलेले संवाद, न मिटणारी कडवटपणाची 'चॅट हिस्ट्री', आणि अपूर्ण राहिलेली ‘ड्राफ्ट रिप्लायज’ हे सगळं केवळ समजून घेतलं, तर त्यातून नव्या संवादाची सुरुवात होऊ शकते.
कारण, कदाचित, कधी कुणीतरी ‘कळत नकळत’ आपल्यासाठी खूप काही लिहून गेलेलं असतं. फक्त आपण ते नीट ‘read’ केलं नव्हतं!
(मानसोपचारतज्ज्ञ व समुपदेशक)
- मानसी कोपरे, डिचोली
७८२१९३४८९४
