यूपीएससी आणि वैकल्पिक विषय: योग्य निवड आणि तयारी

केंद्रीय लोकसेवा आयोगाची (UPSC) परीक्षा ही देशातील सर्वात प्रतिष्ठित आणि स्पर्धात्मक परीक्षांपैकी एक आहे. या परीक्षेतील अंतिम टप्प्यात, म्हणजेच मुख्य परीक्षेत (मेन्स), उमेदवारांना त्यांच्या आवडीचा एक वैकल्पिक विषय (Optional Subject) निवडणे अनिवार्य असते. हा विषय त्यांच्या एकूण गुणांमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो. त्यामुळे, ऑप्शनल विषयाची निवड विचारपूर्वक आणि योग्य निकषांवर आधारित असणे अत्यंत आवश्यक आहे.

यूपीएससीच्या नियमांनुसार, मुख्य परीक्षेसाठी एकूण ४८ वैकल्पिक विषय उपलब्ध आहेत. यांमध्ये कृषी विज्ञान, पशुपालन आणि पशुवैद्यकीय विज्ञान, मानववंशशास्त्र, वनस्पतीशास्त्र, रसायनशास्त्र, स्थापत्य अभियांत्रिकी, वाणिज्य आणि लेखाशास्त्र, अर्थशास्त्र, विद्युत अभियांत्रिकी, भूगोल, भूगर्भशास्त्र, इतिहास, व्यवस्थापन, गणित, यांत्रिकी अभियांत्रिकी, वैद्यकीय विज्ञान, तत्त्वज्ञान, भौतिकशास्त्र, राज्यशास्त्र आणि आंतरराष्ट्रीय संबंध, मानसशास्त्र, लोक प्रशासन, समाजशास्त्र, सांख्यिकी आणि प्राणीशास्त्र यांसारख्या विविध ज्ञानशाखांचा समावेश आहे. याव्यतिरिक्त, जर एखाद्या उमेदवाराने साहित्य हा विषय निवडला, तर त्यांना आसामी, बंगाली, बोडो, डोंगरी, गुजराती, हिंदी, कन्नड, काश्मिरी, कोंकणी, मैथिली, मल्याळम, मणिपुरी, मराठी, नेपाळी, ओडिया, पंजाबी, संस्कृत, संथाली, सिंधी, तामिळ, तेलुगू, इंग्रजी आणि उर्दू यांसारख्या विविध भाषांमधील साहित्याचा पर्याय मिळतो.

अनेक उमेदवारांमध्ये असा एक समज असतो की त्यांनी त्यांच्या पदवीच्या विषयातच ऑप्शनल निवडल्यास त्यांना अधिक सोपे जाईल. मात्र, हा केवळ एक सार्वत्रिक भ्रम आहे. वस्तुस्थिती अशी आहे की अनेक विद्यार्थ्यांनी त्यांच्या पदवीपेक्षा पूर्णपणे वेगळे विषय निवडले आहेत आणि त्यामध्ये यश देखील मिळवले आहे. ऑप्शनल विषयाची निवड करताना काही महत्त्वाच्या गोष्टी विचारात घेणे आवश्यक आहे. सर्वप्रथम, उमेदवाराची त्या विषयात नैसर्गिक आवड आणि गती असणे महत्त्वाचे आहे. दुसरे म्हणजे, त्या विषयाच्या अभ्यासक्रमाची व्याप्ती आणि उमेदवाराला त्या विषयाच्या खोलावर जाऊन अभ्यास करण्याची क्षमता आहे का, याचा विचार करणे गरजेचे आहे. तसेच, त्या विषयासाठी पुरेसे अभ्यास साहित्य आणि मार्गदर्शन उपलब्ध आहे का, हे पाहणे देखील महत्त्वाचे आहे.

यूपीएससीच्या मुख्य परीक्षेच्या तयारीमध्ये मागील वर्षांच्या प्रश्नपत्रिकांचा अभ्यास करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. विशेषतः ऑप्शनल विषयाच्या तयारीसाठी गेल्या दहा वर्षांच्या प्रश्नपत्रिका सोडवल्याने परीक्षेच्या स्वरूपाची, प्रश्नांच्या काठिण्य पातळीची आणि महत्त्वाच्या अभ्यासक्रमांची कल्पना येते. यामुळे अभ्यासाची दिशा निश्चित करणे आणि वेळेचे व्यवस्थापन करणे सोपे जाते.

आयएएस (IAS) च्या सामान्य अध्ययन (General Studies) पेपरच्या तयारीसाठी काही विशिष्ट विषयांवर लक्ष केंद्रित करणे फायद्याचे ठरू शकते. यामध्ये भारतीय अन्न सुरक्षा आणि मानक प्राधिकरण (Food Safety and Standards Authority of India), कोरोना कवच (Corona Kavach), लोकप्रतिनिधित्व कायदा (Presentation of Peoples Act), प्रारंभिक सार्वजनिक Offer (Initial Public Offering), यूपीएससी उत्तरतालिका २०२१ (UPSC Answer Key 2021), महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या (MPSC) विविध पदांविषयी माहिती (MPSC Post), भारतातील सर्वोत्तम वृत्तपत्रे (Best Newspapers of India), माहितीचा अधिकार अधिनियम २००५ (Right to Information Act 2005), पश्चिम बंगाल नागरी सेवा परीक्षा (WBSC Exam) आणि भारतीय गुप्तचर संस्था (Indian Intelligence Agency) यांसारख्या विषयांचा अभ्यास उपयुक्त ठरू शकतो. हे विषय चालू घडामोडी आणि शासकीय धोरणे यांच्याशी संबंधित असल्याने सामान्य अध्ययन पेपरमध्ये चांगले गुण मिळवण्यास मदत करतात.

थोडक्यात, यूपीएससीच्या मुख्य परीक्षेसाठी ऑप्शनल विषयाची निवड ही एक महत्त्वपूर्ण आणि विचारपूर्वक उचललेले पाऊल आहे. आपली आवड, क्षमता आणि उपलब्ध संसाधने यांचा योग्य समन्वय साधून विषय निवडल्यास आणि मागील वर्षांच्या प्रश्नपत्रिकांचा नियमित सराव केल्यास निश्चितच यश मिळू शकते.

अॅड. शैलेश कुलकर्णी
कुर्टी - फोंडा
(लेखक नामांकित वकील आणि करिअर समुपदेशक आहेत.)