लहानशा बाळाला आई छान लंगोट्या व अंगडी नेसवून, पावडर-तीट इत्यादी लेणी लेववून सजवते ते काय त्या बाळाला शृंगार केलेला आवडतो म्हणून? बाळाला त्यातले काहीच कळत नाही! मग का ते त्याला सजवणे तो आईचाच सुख-सोहळा असतो !
ज्ञानेश्वर माऊली म्हणतात की, गीतेच्या अध्यायांचा अभ्यास करताना त्यांच्यामध्ये असलेले ज्ञान कुणाला, कशा पद्धतीने, किती आकळेल आणि त्याचे रसभरित वर्णन कोण कसे करेल हे काही सांगता येत नाही. कोणी 'ब्रह्मरूप काय आहे ते आपल्याला समजले' असे समजून एखाद्या अध्यायाचे वर्णन करेल, तर कोणी स्वतः ब्रह्माशी एकरूप होऊन ब्रह्मरूप दाखवून देईल; तर कोणी जे समजून घ्यायचे आहे, त्यातच लीन होऊन ज्ञाता-ज्ञान-भानही विसरून जातील. असे हे एकेक उत्तम अध्याय आहेत.
पण नववा अध्याय हा शब्दातीत आहे! हे प्रभो गुरुराया, केवळ आणि केवळ आपल्याच कृपाप्रसादाच्या योगाने मी त्याचाही अनुवाद इथे करू शकलो. वसिष्ठांची छाटी जशी सूर्यासारखी प्रकाशली, जशी शापभ्रष्ट त्रिशंकूसाठी विश्वामित्र ऋषींनी प्रतिसृष्टी निर्माण केली, जसे केवळ रामनामाने समुद्रात पाषाण तरंगले व त्यावरून वानर सैन्य पलीकडे गेले आणि जसा एका आचमनाने अगस्ती ऋषींनी समुद्र प्राशून टाकला; तसे हे गुरुराया, तुम्ही माझ्यासारख्या मुक्याच्या मुखे बोलातीत सुख बोलवलेत!
गीतेतील नववा अध्याय हा राम-रावण युद्धासारखाच निरुपम आहे. त्याच्या तोडीचा तोच अध्याय होय. गीतार्थ ज्याला कळला आहे, त्याला हे म्हणणे पटेल.
असो. आता आपण श्रीमद्भगवद्गीतेच्या उत्तरार्धाकडे वळूया. प्रस्तुत पुढील या दहाव्या अध्यायात देव भगवंत श्रीकृष्ण सगळ्या विभूती सांगतील. ते संस्कृतात जरी सांगत असले तरी मी माझे सद्गुरू श्रीनिवृत्ती महाराजांच्या अपार कृपाप्रसादाने प्राकृत म्हणजे मराठी भाषेतील 'शृंगार-रसाला जिंकणाऱ्या शांत-रसाने' ओव्यांच्या अलंकारांमधून तुम्हाला त्याचा अभिप्राय सांगण्याचा प्रयत्न करेन. त्यावर मग कुणी कुणाला अलंकृत केले याचा निवाडा करणे कठीण जाईल. उचललेला भाव प्रकट होऊ लागला की रसांचा वर्षाव होऊ लागेल, तो अंतरंग भावार्थाच्या सुखासनी नीट चोखाळून ऐका. 'आम्हाला प्रतिष्ठा लाभली' असे चतुरता म्हणेल अशा रीतीने मराठी भाषेचे सगळे सौंदर्य लुटून आणून रसाला तारुण्य आणतो आणि गीता-सार सुंदर शब्दांमध्ये गुंफण्याचा प्रयत्न करतो.
आता चतुर-चित्तासाठी चमत्कारभूत असणारा श्रेष्ठ जगद्गुरू यादवांचा इंद्र श्रीकृष्ण हरी अर्जुनाला काय म्हणतोय बघा -
श्रीभगवानुवाच
भूय एव महाबाहो श्रृणु मे परमं वच:।
यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया।।१।।
सरळ अर्थ : हे महाबाहो, आणखीही माझे परम (रहस्यमय व प्रभावयुक्त) वचन श्रवण कर, जे मी अतिशय प्रेमी अशा तुला तुझ्या हितार्थ सांगत आहे.
विस्तृत विवेचन : हे धनंजया, श्रवणात तू तत्पर असतोस असे तू जे नेहमी म्हणतोस ते मी आत्तापर्यंत केलेल्या निरूपणात तू दिलेल्या अवधानावरून माझ्या लक्षात आले आहे. घड्यात आधी थोडे पाणी भरून बघावे आणि जर ते न गळून जाता तसेच सुरक्षित राहत आहे असे दिसले तरच तो घडा पाण्याने पूर्ण भरावा, असे तुझे धोरण असते. असे तुझे लक्ष चांगले असते. ते पाहून तुला सगळे सविस्तर ऐकवावेसे वाटते. खजिना सांभाळायला एखादा नवीन सेवक ठेवायचा असेल तर आधी काही प्रमाणात त्याच्यावर सगळे विश्वासाने सोपवून त्याच्या कामाचे बारकाईने निरीक्षण करावे लागते. जर त्या कामात तो चोख आढळून आला तरच त्याला खजिनदार म्हणून नेमता येतो. तसे हे अर्जुना, तू आता माझा सर्वोत्तम भक्त व माझे निज-धाम झाला आहेस अशी माझी खात्री झाली आहे.
श्रीकृष्ण हा पर्वत पाहून तोयवृष्टी करणाऱ्या मेघासारखा कृपा-सिंधू आहे. अर्जुनाची परिपक्व योग्यता पाहून तो म्हणतोय की, हे सव्यसाची, माझा अभिप्राय ऐक. आधी तो मी तुला सांगितलेला आहेच, पण आता परत तुला तो पुन्हा व वेगळ्या अंगाने सांगावासा वाटतोय! पीक कितीही वृद्धिंगत झाले तरी ते वर्षोवर्षी परत परत पेरावेसे वाटते, आणि त्यासाठी श्रम घेताना कंटाळा येत नाही. सुवर्णास वारंवार पुटे देऊन त्याचा कस जरी वाढला तरीही मग ते शुद्ध करायला उत्साहच येतो! तसे हे तुला जे मी (तुझ्या विनंतीवरून) परत परत समजावून सांगतोय त्यात मला कष्ट पडतायत असे अजिबात समजू नकोस. मी काही तुझ्यावर उपकार करत नाही. हे मी सगळे तुझ्यापाशी माझ्या स्वार्थासाठी बोलतोय असे आता तू समज.
अरे, लहानशा बाळाला आई छान छान लंगोट्या व अंगडी नेसवून, पावडर-तीट इत्यादी लेणी लेववून सजवते ते काय त्या बाळाला शृंगार केलेला आवडतो म्हणून? बाळाला त्यातले काही कळते तरी का? काहीच नाही! मग का ते त्याला सजवणे? याचे कारण तो आईचाच सुख-सोहळा असतो! त्याचप्रमाणे जसजसे तुझे हित तुला प्राप्त होत जाईल तसतसे माझे सुख द्विगुणित होत जाते! तू मला आवडतोस हे त्यामागचे खरे कारण आहे! म्हणून तुला कितीही सांगितले तरी माझी तृप्ती होत नाही. जे बोललोय तेच परत बोलावेसे वाटते. अर्जुना, तू खरा मर्मज्ञ आहेसच, आणि तसेच माझे बोलणेही श्रेष्ठ आहे. अरे, अक्षरांचा साज लेवून प्रत्यक्ष परब्रह्म तुला आलिंगन द्यायला आले आहे. पण तू मला अजूनही नीट ओळखत नाहीस! अरे, मी, हा जो इथे उभा आहे, तेच संपूर्ण विश्व आहे!
(क्रमशः)
- मिलिंद कारखानीस
(लेखक राज्याचे निवृत्त उपवनपाल
असून ते विविध विषयांवर लेखन करतात.)
मो. ९४२३८८९७६३
