जागतिक अवकाश स्पर्धा आता केवळ चंद्र किंवा मंगळ गाठण्यापुरती मर्यादित नाही, तर ती पृथ्वीवरील समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी अंतराळाचा कसा वापर करता येईल याकडे झुकत आहे. भारताची वैज्ञानिक दृष्टी, कमी खर्चातील प्रभावी तंत्रज्ञान आणि तरुण पिढीची वैज्ञानिक उत्सुकता यामुळे भारत या स्पर्धेत स्थिरपणे आणि आत्मविश्वासाने पुढे जात आहे.
भारताने गेल्या काही वर्षांत अवकाश क्षेत्रात झपाट्याने प्रगती केली असून आज तो जागतिक अवकाश स्पर्धेत एक महत्त्वाचा आणि विश्वासार्ह भागीदार बनला आहे. मानवी जीवन, राष्ट्रीय सुरक्षा, हवामान, शेती, दूरसंचार आणि वैज्ञानिक शोध या सगळ्या क्षेत्रांसाठी अवकाश संशोधन अत्यंत आवश्यक बनले आहे. २०१४ मध्ये भारताने मंगळावर यशस्वी मोहीम केली. पहिल्याच प्रयत्नात असे यश मिळवणारा भारत जगातील पहिले राष्ट्र ठरला. त्यानंतर चांद्रयान- २ आणि चांद्रयान- ३ मोहिमांनी भारताची चंद्र संशोधन क्षमता अधिक बळकट केली. २०२३ मध्ये चांद्रयान- ३ ने चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाभोवती यशस्वी अवतरण करून भारताला जागतिक नकाशावर अग्रस्थान मिळवून दिले.
जागतिक स्तरावर चीन, अमेरिका, रशिया, युरोपियन स्पेस एजन्सी यांच्यामध्ये अवकाश तंत्रज्ञान, अवकाशात वसाहत उभारणे, चंद्र आणि मंगळावर संशोधन केंद्रे बांधणे यासाठी मोठी स्पर्धा सुरू आहे. आता या स्पर्धेत भारत, जपान, दक्षिण कोरिया, संयुक्त अरब अमिरात यांसारखे देशही वेगाने पुढे येत आहेत. भारताचे ‘गगनयान’ हे मानवी अंतराळ मोहिमेचे स्वप्न साकार करण्याच्या दिशेने मोठे पाऊल आहे. या मोहिमेद्वारे भारताला स्वतःच्या अंतराळवीरांना अवकाशात पाठवण्याची क्षमता प्राप्त होईल. इस्रोने (ISRO) अलीकडेच केलेल्या गगनयान सुरक्षा चाचण्या यशस्वी ठरल्या आहेत आणि २०२6 जवळ येत असताना या मोहिमेची तयारी अंतिम टप्प्यात आहे.
याशिवाय ‘आदित्य-एल१’ ही सूर्य निरीक्षण मोहीम आता अंतराळातील निर्धारित बिंदूपर्यंत पोहोचली असून ती सूर्याच्या कोरोना, वारे आणि चुंबकीय क्षेत्रावरील महत्त्वपूर्ण डेटा देत आहे. उपग्रह प्रक्षेपणाच्या क्षेत्रात भारत पीएसएलव्ही आणि जीएसएलव्ही सारख्या विश्वसनीय रॉकेट्समुळे जगात एक प्रमुख प्रक्षेपण केंद्र बनत आहे. भारताच्या प्रक्षेपण खर्चामध्ये इतर देशांच्या तुलनेत मोठी बचत होत असल्याने अनेक देश त्यांचे उपग्रह भारतातून प्रक्षेपित करण्यास प्राधान्य देतात. यामुळे भारताचे अंतराळ आर्थिक क्षेत्रही मजबुत होत आहे.
अलीकडे खाजगी क्षेत्रालादेखील अवकाश संशोधनात सहभागी होण्याची संधी देण्यात आली असून ‘स्कायरूट’, ‘अग्निकुल’, ‘ध्रुवस्पेस’ यांसारख्या भारतीय स्टार्टअप्सने रॉकेट प्रक्षेपण, उपग्रह निर्मिती आणि अवकाश तंत्रज्ञानात जोरदार पावले उचलली आहेत. जागतिक पातळीवर नासाचे आर्टेमिस कार्यक्रम चंद्रावर पुन्हा मानव पाठवण्याची तयारी करत आहे, चीन चंद्राच्या मागील बाजूवर संशोधन वाढवत आहे, तर स्पेसएक्स सारख्या खाजगी कंपन्या मंगळावर मानव वसाहत उभारण्याचे स्वप्न साकार करण्यासाठी तयारी करत आहेत. या सर्व प्रयत्नांत भारताची भूमिका अतिशय महत्त्वाची होत चालली आहे. अवकाश तंत्रज्ञानाचा वापर हवामान अंदाज, आपत्ती व्यवस्थापन, शेतीतील नवकल्पना, जलसंपत्ती संरक्षण, समुद्र किनाऱ्यांचे निरीक्षण आणि राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी मोठ्या प्रमाणावर केला जात आहे.
अलीकडील संशोधनांनुसार अवकाशातील माहितीचा वापर भविष्यातील हवामान बदलांचा अंदाज लावण्यासाठी अत्यंत आवश्यक ठरत आहे. गुगल स्कॉलरवरील अनेक संशोधनपत्रांमध्ये भारताच्या चांद्रयान- ३ मधील डेटा विश्लेषण, आदित्य-एल१ द्वारे मिळणारी सौर माहिती आणि उपग्रह तंत्रज्ञानाचा हवामान अभ्यासातील उपयोग यावर सखोल चर्चा आढळते. जागतिक अवकाश स्पर्धा आता केवळ चंद्र किंवा मंगळ गाठण्यापुरती मर्यादित नाही, तर ती पृथ्वीवरील समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी अंतराळाचा कसा वापर करता येईल याकडे झुकत आहे. भारताची वैज्ञानिक दृष्टी, कमी खर्चातील प्रभावी तंत्रज्ञान आणि तरुण पिढीची वैज्ञानिक उत्सुकता यामुळे भारत या स्पर्धेत स्थिरपणे आणि आत्मविश्वासाने पुढे जात आहे. भविष्यकाळात अवकाश संशोधन भारताच्या वैज्ञानिक क्षमतेला आणि आर्थिक सामर्थ्याला एक नवीन दिशा देईल, यात शंका नाही.
डॉ. सुजाता दाबोळकर
