गोव्याचे खाद्य व सांस्कृतिक उत्सव हे केवळ मौजमजा नसून जिवंत परंपरा आहेत. ते गोव्याची ओळख जपतात, पर्यटन वाढवतात, अर्थव्यवस्था बळकट करतात आणि युवकांना प्रेरणा देतात.
वा फक्त समुद्रकिनाऱ्यांसाठी व पार्टीसाठी प्रसिद्ध नाही, तर तिथल्या खाद्य व सांस्कृतिक उत्सवांसाठीही जगभर ओळखला जातो. हे उत्सव म्हणजे कला, नृत्य, लोककला व स्थानिक हस्तकलेचा मिलाफ असून ते गोव्याची सांस्कृतिक ओळख बळकट करतात आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेलाही मजबुती देतात. कोणत्याही समाजाचे उत्सव हे त्याच्या जिवंत परंपरेचे प्रतीक असतात. गोव्यातील उत्सव ही केवळ साजरी करण्याची वेळ नसून ती परंपरा जपण्याचे व नव्या पिढीपर्यंत पोहोचवण्याचे साधन आहेत.
गोव्याची संस्कृती ही कोकणी परंपरेतून व जवळजवळ साडेचारशे वर्षांच्या पोर्तुगीज सत्तेतून घडली आहे. त्यामुळेच गोव्यातील खाद्यसंस्कृतीत भात, मासे, नारळ, मसाले, काजू, कोकम या घटकांबरोबरच पोर्तुगीज लोकांनी आणलेले ब्रेड, वाईन, मटणाच्या पाककृती यांचा सुंदर संगम दिसतो. गोव्याचे खास पदार्थ म्हणजे क्षाकुटी, विंदालू, सॉर्पोटेल, बेबिंका, धोदेल, फिश थाळी असे अनेक. हे सर्व पदार्थ खाद्य महोत्सवांतून जगभर पोहोचतात. पर्यटन विभाग आयोजित करत असलेला ‘गोवा फूड अँड कल्चरल फेस्टिव्हल’ हा राज्यातील सर्वात मोठा पाककला महोत्सव आहे. यात शेफ, रेस्टॉरंट्स, घरगुती स्वयंपाक करणाऱ्या महिला सहभागी होऊन आपापल्या खास पाककृती मांडतात. या सोबतच नृत्य, संगीत व लोककलेचे कार्यक्रमही घेतले जातात. कोकण फळ महोत्सव, काजू महोत्सव व नारळ महोत्सव हे शेतकरी व उद्योजकांना जोडणारे महत्त्वाचे उत्सव आहेत. या माध्यमातून शाश्वत शेतीला प्रोत्साहन मिळते तसेच जॅकफ्रूट चिप्स, कोकम सरबत, काजूपासून बनणारे फेणी व गोड पदार्थ लोकप्रिय होतात.
याशिवाय शिगमो, कार्निवल, सांजाव व लोकोत्सव हे सांस्कृतिक उत्सव गोव्याच्या कलात्मिक जीवनाचे दर्शन घडवतात. शिगमो हा गोव्याचा होळीप्रमाणे रंगांचा सण असून त्यात ढोल-ताशांचा नाद, पारंपरिक नृत्य व पौराणिक चित्ररथ सजवून मिरवणुका काढल्या जातात. कार्निवल हा पोर्तुगीजांचा वारसा असून चार दिवस चालणाऱ्या मिरवणुका, मुखवटे, नृत्य व रस्त्यावरचे खाद्यपदार्थ यामुळे गोव्यात जगभरचे पर्यटक आकर्षिले जातात. सांजाव हा पावसाळ्यातील खास उत्सव असून युवक ‘कोपेल’ नावाचे फुलांचे मुकुट घालून विहिरीत, नदीत उड्या मारतात. लोकोत्सव हा राज्यस्तरीय लोककला महोत्सव आहे ज्यात ग्रामीण कलाकार, कारागीर व महिलांच्या हस्तकला प्रदर्शित होतात. या उत्सवात विणकाम, बांबूच्या वस्तू, मातीची भांडी, नारळाच्या करवंट्यांच्या कलाकृती यांची विक्री केली जाते. आधुनिक काळात सनबर्नसारखे आंतरराष्ट्रीय म्युझिक फेस्टिव्हलही गोव्यात होतात आणि त्यामुळे गोवा आधुनिक सांस्कृतिक केंद्र म्हणूनही ओळखला जातो.
या सर्व उत्सवांतून कला, नृत्य व हस्तकला केवळ पाहण्यापुरती मर्यादित राहत नाही, तर स्थानिकांना रोजगार व उत्पन्न देणारे साधन ठरते. फुगडी, ढाळो, मांडो, देखणी अशी नृत्यप्रकार सादर होतात. घुमट, व्हायोलिन यांसारखी वाद्ये वापरली जातात. तर हस्तकलेतून बनवलेल्या वस्तू पर्यटक खरेदी करतात. अशा रीतीने गावोगावी राहणारे कारागीर व महिला समूह यांना आर्थिक मदत मिळते.
गोव्याच्या अर्थव्यवस्थेत या उत्सवांचे मोठे योगदान आहे. देश-विदेशातून लाखो पर्यटक या काळात गोव्यात येतात. हॉटेल्स, रेस्टॉरंट्स, बाजारपेठा गजबजून जातात. ‘फूड टुरिझम’ हा गोव्यातील नवा आकर्षणबिंदू बनला आहे. छोट्या व्यावसायिकांना, महिलांच्या स्वयं-सहायता समूहांना व कारागिरांना गोड पदार्थ, लोणची, हस्तकला, स्मृतिचिन्हे विकून उत्पन्न मिळते. यामुळे मोठ्या प्रमाणात रोजगार निर्माण होतो. त्याचवेळी या उत्सवांतून कोकणी भाषा, लोकपरंपरा व गोव्याची अद्वितीय खाद्यसंस्कृती पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचते.
विद्यार्थ्यांसाठीही हे उत्सव ज्ञानाचे भांडार आहेत. इतिहास, पर्यटनशास्त्र, लोकसंस्कृती, इव्हेंट मॅनेजमेंट यांचा अभ्यास प्रत्यक्ष अनुभवातून करता येतो. पाककृती, लोकनृत्य, लोककथा यांचे संकलन करून संशोधन करता येते. उत्सव कसे आयोजित करायचे, लोकांना कसे आकर्षित करायचे, परंपरा व आधुनिकता यांचा समन्वय कसा साधायचा हे शिकण्याची संधी विद्यार्थ्यांना मिळते.
तरीही या उत्सवांना काही आव्हाने आहेत. व्यापारीकरणामुळे काही वेळा पारंपरिक कार्यक्रम झाकोळले जातात. प्लॅस्टिक, कचरा व ध्वनीप्रदूषणामुळे पर्यावरणीय समस्या निर्माण होतात. जागतिकीकरणामुळे स्थानिक संस्कृतीची शुद्धता कमी होण्याचा धोका आहे. कधी कधी पर्यटकांना लक्षात घेऊन उत्सवाचे स्वरूप आखले जाते, त्यामुळे स्थानिक लोकांना दुय्यम भूमिका मिळते.
या अडचणींवर उपाय म्हणून पर्यावरणपूरक पद्धती वापरणे आवश्यक आहे. प्लॅस्टिक बंद करणे, सेंद्रिय सजावट वापरणे, पुनर्वापर करता येणारे साहित्य प्रोत्साहन देणे हवे. डिजिटल माध्यमांतून उत्सवांचा प्रचार करून कारागिरांना जागतिक पातळीवर बाजारपेठ उपलब्ध करून देता येईल. विद्यार्थ्यांना व युवकांना सक्रिय सहभाग देऊन या परंपरा टिकवता येतील. शासकीय व सांस्कृतिक संस्थांनी कारागिरांना प्रशिक्षण, निधी व प्रोत्साहन देणे गरजेचे आहे.
एकूणच पाहता, गोव्याचे खाद्य व सांस्कृतिक उत्सव हे केवळ मौजमजा नसून जिवंत परंपरा आहेत. ते गोव्याची ओळख जपतात, पर्यटन वाढवतात, अर्थव्यवस्था बळकट करतात आणि युवकांना प्रेरणा देतात. आधुनिकतेसोबत परंपरेचा समतोल साधून हे उत्सव पुढे नेले तर गोवा केवळ सुट्टीसाठी नाही, तर सांस्कृतिक प्रेरणास्थळ म्हणून जगासमोर उभा राहील.
वर्धा हरमलकर
भांडोळ
