अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्स : मुलांच्या आरोग्याचे अदृश्य शत्रू

रात्रीच्या गहन शांततेत, गोव्याच्या एका गावात एक नऊ वर्षांचा निष्पाप मुलगा गाढ झोपेत होता. त्याचा चेहरा शांत, जणू काही गोड स्वप्नं पाहत असावा. पण सकाळी त्याच्या नातेवाईकांना तो मृतावस्थेत सापडला अशी बातमी वाचण्यात आली आणि मन सुन्न झाले. हे कशामुळे घडले, याचे कारण अजूनही गूढ आहे. नातेवाईकांच्या बोलण्यातून कळलं की, रात्री त्याने कोल्ड्रिंक घेतलं होतं. त्या थंड पेयाने काहीतरी विपरीत घडवलं असावं अशी शक्यता व्यक्त झाली, पण खरं कारण काय होतं, हा प्रश्न अनुत्तरीतच राहिला. हे कशामुळे सुद्धा घडलं असलं तरी मनात खूप विचार घोळतात. अशा घटना आता दुर्मिळ राहिल्या नाहीत. गेल्या काही वर्षांपासून अशा अनेक अस्वस्थ करणाऱ्या घटना घडत आहेत आणि त्यांचं नेमकं कारण कळत नाही. या घटनांमागचं खरं कारण काय आहे? ही समस्या किती गंभीर आहे? असे प्रश्न मनात येतात. ह्या घटना जीवनाच्या नाजूक धाग्याला स्पर्श करतात आणि आपल्याला विचार करायला भाग पाडतात: आपली मुलं नेमकं काय खात आहेत? त्यांच्या हातात येणाऱ्या त्या रंगीबेरंगी पॅकेट्समध्ये, चमकदार बाटल्यांमध्ये खरंच सुख आहे की अदृश्य विष?

आजच्या जगात अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्सचा विळखा

आजच्या वेगवान जीवनात मुलं आवडीने चिप्स, चॉकलेट्स, बिस्किट्स आणि सोडा विकत घेतात. पूर्वीची शेंगदाणे, चणे, फळं यांचा सुगंध आता कुठे हरवला? पूर्वी मुलांच्या खिशात शेंगदाण्यांच्या पुड्या किंवा फळांचे तुकडे असायचे. पण आता नैसर्गिक, पौष्टिक पदार्थ मागे पडले आहेत आणि त्यांची जागा अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्स (UPF’s) नी घेतली आहे. हे पदार्थ केवळ सोयीस्कर नाहीत, तर मुलांना आणि मोठ्यांनाही त्यांचं व्यसन लागतं. रंगीत पॅकेजिंग, चटपटीत चव आणि आकर्षक जाहिरातींमुळे मुलं या पदार्थांकडे खेचली जातात. पण या चमकदार आवरणामागे लपलेले धोके मुलांच्या आरोग्याला हळूहळू पोखरत आहेत.

अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्स म्हणजे काय?

अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्स म्हणजे असे पदार्थ ज्यात नैसर्गिक घटकांचा समावेश कमी असतो आणि कृत्रिम रसायने, साखर, मीठ, चरबी आणि प्रिझर्व्हेटिव्ह्ज यांचा वापर जास्त असतो. यात चिप्स, बिस्किट्स, कोल्ड्रिंक्स, रेडी-टू-ईट जेवण, पॅकेज्ड स्नॅक्स, इन्स्टंट नूडल्स, प्रोसेस्ड मीट आणि साखरयुक्त पेयांचा समावेश होतो. आजच्या व्यस्त जीवनशैलीत, जिथे लोकांना स्वयंपाकासाठी वेळ नसतो, हे पदार्थ सोयीचे वाटतात. पण संशोधन सांगतं की, यांच्या अतिसेवनामुळे मुलांमध्ये लठ्ठपणा, टाइप-२ मधुमेह, हृदयरोग आणि इतर अनेक आजारांचा धोका वाढतो.

 एका अभ्यासानुसार, अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्समुळे मुलांचा बॉडी मास इंडेक्स (BMI), कमरेचा घेर आणि फॅट मास इंडेक्स वाढतो. यामुळे हृदयविकार, मेटाबॉलिक सिंड्रोम आणि अगदी अकाली मृत्यूचा धोका वाढतो. भारतात शहरी भागात जंक फूड आता मुलांच्या रोजच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. एका अहवालानुसार, भारतातील १०-१४ वयोगटातील सुमारे काही मुलं लठ्ठपणाशी झगडत आहेत आणि यामागचं प्रमुख कारण आहे अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्सचं अतिसेवन.

शारीरिक आणि मानसिक दुष्परिणाम

मुलांचं शरीर आणि मेंदू वेगाने वाढत असतं. या वयात त्यांना पौष्टिक आहाराची गरज असते, पण अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्स त्यांच्या नाजूक शरीरावर गंभीर परिणाम करतात. यातील अतिरिक्त साखर मेंदूतील रिवॉर्ड सिस्टमवर परिणाम करते, ज्यामुळे मुलांना या पदार्थांचं व्यसन लागतं. यामुळे एकाग्रता कमी होते, नैराश्याचा धोका वाढतो आणि शारीरिक क्षमता घटते.

याशिवाय, या पदार्थांमुळे आतड्यांमधील चांगले बॅक्टेरिया कमी होतात, ज्यामुळे शरीरात सूज (inflammation) वाढते आणि रोगप्रतिकारशक्ती कमकुवत होते. यामुळे उच्च रक्तदाब आणि इन्सुलिन रेझिस्टन्स यांसारखे कार्डियोमेटाबॉलिक आजार, तसेच चिंता आणि नैराश्य यांसारखे मानसिक विकार यांचा धोका वाढतो. उदाहरणार्थ, एका १० वर्षांच्या मुलीला दररोज साखरयुक्त पेय आणि चिप्स खाण्याची सवय होती. काही महिन्यांतच तिचं वजन वाढलं, ती सुस्त झाली आणि तिला एकाग्रतेची समस्या जाणवू लागली. अशा अनेक मुलांच्या कहाण्या आता दुर्मिळ राहिलेल्या नाहीत.

कृत्रिम फ्लेवर्सचे खोटे सिग्नल

अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्समधील कृत्रिम फ्लेवर्स आणि स्वीटनर्स जिभेवरील स्वाद ग्राहींना उत्तेजित करतात. हे स्वाद मेंदूला खोटे सिग्नल देतात, जणू तुम्ही पौष्टिक अन्न खात आहात. यामुळे डोपामाइन आणि सेरोटोनिनसारख्या न्यूरोट्रान्समीटर्सचे स्राव वाढतो, ज्यामुळे तात्पुरता आनंद मिळतो. पण प्रत्यक्षात चिप्स, सोडा किंवा पॅकेज्ड स्नॅक्समध्ये पौष्टिक तत्वं नसतात – फक्त साखर, मीठ आणि चरबी असते. हे असंतुलन इन्सुलिन रेझिस्टन्स, आतड्यांमधील बिघडलेले मायक्रोबायोटा आणि दीर्घकालीन आजारांना आमंत्रण देते.

उदाहरणार्थ, एका चिप्सच्या पॅकेटमध्ये सुमारे १० ग्रॅम साखर आणि १५ ग्रॅम चरबी असू शकते, पण जीवनसत्त्वे किंवा फायबर जवळपास नसते. यामुळे मुलं पुन्हा-पुन्हा असे पदार्थ खाण्याकडे आकर्षित होतात आणि त्यांचा आहार असंतुलित होतो. दीर्घकाळात, यामुळे अतिखाणे, लठ्ठपणा, डोकेदुखी, थकवा आणि मानसिक समस्यांना सामोरे जावे लागते. म्हणजेच, आपण स्वतःलाच फसवतो.

हे इतके गंभीर का आहे?

मुलं वाढत असताना त्यांना जीवनसत्त्वे, खनिजे, प्रथिने आणि फायबर यांची गरज असते. अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्समध्ये यापैकी काहीच नसते. त्याऐवजी, उच्च सोडियम, साखर आणि चरबीमुळे आरोग्य बिघडते. यामुळे मुलांमध्ये अॅलर्जी, सूज, दमा आणि दीर्घकालीन आजार वाढतात. मानसिक आरोग्यावरही परिणाम होतो – नैराश्य, चिंता आणि एकाग्रतेची कमतरता यांसारख्या समस्या उद्भवतात.

भारतात शहरी मुलांमध्ये जंक फूडचं प्रमाण इतकं वाढलं आहे की, शाळांमधील कँटीन आणि दुकानांमध्ये फक्त याच पदार्थांचा भरणा आहे. यामुळे मुलांचं भविष्य धोक्यात येत आहे. उदाहरणार्थ, एका सर्वेक्षणात आढळलं की, दररोज जंक फूड खाणाऱ्या मुलांमध्ये दातांचे आजार, त्वचेच्या समस्या आणि थकवा यांचं प्रमाण जास्त आहे.

मग करायचं काय?

पालकांनी जागरूक होणं गरजेचं आहे. मुलांच्या आहारात ताज्या भाज्या, फळं, संपूर्ण धान्य आणि घरगुती पदार्थांचा समावेश वाढवावा. पॅकेट्सवरील लेबल्स काळजीपूर्वक वाचून अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्स टाळावेत. उदाहरणार्थ, साखरेचे जास्त असलेले पदार्थ टाळणं चांगलं. शाळांमध्ये पौष्टिक आहाराचा आग्रह धरावा. सरकारने जंक फूड्सवर कर वाढवावे, त्यांच्या जाहिरातींवर नियंत्रण आणावं आणि शालेय कँटीनमध्ये चांगले पर्याय उपलब्ध करावेत.

जागरूकता हाच खरा उपाय आहे. पालक, शिक्षक आणि समाजाने एकत्र येऊन मुलांना निरोगी आहाराची सवय लावली पाहिजे. मुलांना फळं, कडधान्य आणि घरगुती पदार्थांचं महत्त्व समजावून सांगितलं पाहिजे. त्यांना स्वयंपाकात सहभागी करून त्यांच्यात आहाराबद्दल उत्सुकता निर्माण केली पाहिजे.

अल्ट्रा-प्रोसेस्ड फूड्स हे मुलांच्या आरोग्याचे अदृश्य शत्रू आहेत. त्यांच्या चटपटीत चवीमागे लपलेले धोके दीर्घकालीन आजार आणि मानसिक समस्यांना जन्म देतात. गोव्यातील त्या नऊ वर्षांच्या मुलाच्या कहाणीसारख्या घटना आपल्याला सावध करतात. जर आपल्याला आपल्या मुलांचं भविष्य सुरक्षित करायचं असेल, तर आजपासूनच त्यांच्या आहाराकडे लक्ष देणं गरजेचं आहे. जागरूकतेने आणि योग्य निवडींनी आपण मुलांचं निरोगी आणि सुखी भविष्य नक्कीच सुनिश्चित करू शकतो.

डॉ. अनिकेत मयेकर