जगभरात नुकताच जागतिक मत्स्य दिन साजरा करण्यात आला. मत्स्यसंपदेचे संरक्षण, संवर्धन आणि शाश्वत व्यवस्थापनाचे महत्त्व वाढवण्यासाठी हा दिन साजरा केला जातो. गोव्यासारख्या किनारी राज्याच्या अर्थव्यवस्थेचा अविभाज्य भाग असलेल्या या 'मत्स्य खजिन्या'ची महती, त्याचे वैज्ञानिक कुतूहल आणि आजच्या प्रदूषणाचे आव्हान या लेखातून जाणून घेऊया.
जगभरात नुकताच जागतिक मत्स्य दिन साजरा करण्यात आला. मत्स्यसंपदेचे संरक्षण, खारट व गोड्या पाण्यातील मत्स्य वैविध्याचे संवर्धन, स्थानिक कोळीबांधवांच्या हक्काचे जतन, शाश्वत मत्स्य व्यवस्थापन याबद्दल जनजागृती निर्माण करण्यासाठी वार्षिक २१ नोव्हेंबर रोजी जागतिक मत्स्य दिन साजरा केला जातो.
मत्स्य उद्योग हा अनेक देशांच्या अर्थव्यवस्थेचा महत्त्वाचा भाग आहे. समुद्री परिसंस्था संतुलित ठेवण्यात माशांचा मोठा वाटा असतो. आपले समुद्रकिनारी वसलेल्या गोवा राज्याच्या दमट, खारट, आर्द्र वातावरणासाठी मत्स्य आहार योग्य मानला जातो. मासा हा जगभरातील कोट्यवधी लोकांसाठी प्रथिनांचा महत्त्वाचा स्रोत आहे. आपल्या गोव्यात तर ‘नुसत्या बगर आमकां बाये रुचना जेवण’ ह्यासारखी लोकगीते देखील लोकप्रिय आहेत. यामागचे प्रमुख कारण म्हणजे गोवेकरांच्या आहारातील मासळीचे स्थान. भात, मासळीचे कालवण आणि तळलेली मासळी हा गोवेकरांचा प्रमुख आहार. मासळीशिवाय गोवेकरांच्या घशाखाली घास जात नाही असे म्हटल्यास अतिशयोक्ती ठरणार नाही.
मासा हा जल जगातील वैविध्याने भरलेला सजीव आहे. त्यांच्या जगण्याच्या पद्धती, आहाराच्या सवयी, शरीररचना आणि इतर सवयी कुतूहल निर्माण करतात. अनेक मासे गुरगुर किंवा कर्कश आवाजाने एकमेकांशी संवाद साधत असतात असे मत्स्य वैज्ञानिक सांगतात. शिकारी वन्यजीवांपासून सोबत्यांचा बचाव करण्यासाठी किंवा सहकाऱ्यांसोबत संवाद साधण्यासाठी ते असा आवाज काढतात. माशांबद्दल आणखीन एक कुतूहलाची बाब म्हणजे त्यांची डोळे उघडे ठेवून झोपण्याची सवय. माशांना पापण्या नसतात. त्यामुळे ते झोपलेले असतानाही त्यांचे डोळे उघडेच असतात. काही मासे तर आपले लिंग बदलू शकतात. क्लाऊनफिश आणि रॅसेस हे मासे परिस्थितीनुसार नरापासून मादी किंवा मादीपासून नर बनू शकतात. आपला समूह टिकावा यासाठी ते असे करत असतात. ही प्रक्रिया त्यांच्यामध्ये नैसर्गिकरीत्या घडत असते. पॅरटफिशसारखा मासा तर समुद्रकिनारे तयार करू शकतो. हा मासा कोरल खातो व पचनानंतर पांढरी वाळू उत्सर्जित करतो. या माशामुळे अनेक समुद्रकिनारे तयार होतात.
अधिवासावर आधारून मासे तीन प्रकारांमध्ये मोडले जातात. गोड्या पाण्यातील मासे, खाऱ्या पाण्यातील मासे व खारवट पाण्यातील मासे. गोड्या पाण्यातील मासे म्हणजे ते मासे जे सरोवर, तलाव, नदीत सापडतात; जसे की रोहू, कटला, सिंगाडा. बांगडा, सुरमई, पापलेट हे समुद्र, महासागरात आढळणारे काही खाऱ्या पाण्यातील मासे. खारवट पाण्यातील मासे म्हणजे ते मासे जे खाडी, कांदळवनात मिळतात जसे की मडस्कीपर, मुगुर. शरीररचनेनुसार त्यांना दोन प्रकारांमध्ये मोडले जातात. शार्कसारखे काट्यांचे मासे व सुरमईसारखे काट्यांशिवायचे मासे. आहाराच्या संवयींनुसार त्यांना शाकाहारी, मांसाहारी व सर्वभक्षी या प्रकारांमध्ये मोडतात. शाकाहारी म्हणजे सर्जनफिशसारखे वनस्पती व शेवाळ खाणारे मासे, मांसाहारी म्हणजे शार्कसारखे इतर प्राणी/माशांवर उदरनिर्वाह करणारे मासे, सर्वभक्षी म्हणजे सिंगाडा, तिळपिया सारखे वनस्पती आणि प्राणी दोन्ही खाणारे मासे.
प्लास्टिक व इतर कचरा पाण्यात टाकल्याने होणाऱ्या समुद्री पाण्याच्या प्रदूषणामुळे दिवसागणिक कित्येक मासे मरण पावतात. जलतरण उपक्रम, जहाजे, बोटींमधून होणारी तेलगळती यासारख्या कारणांमुळे मासे मृत्युमुखी पडतात. याचा परिणाम माशांच्या प्रजननावरही होतो. गोव्यात जून महिन्यात आगशी येथे तलाव आणि ओढ्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात मासे मृतावस्थेत तरंगताना आढळल्याने खळबळ माजली होती. अज्ञातांनी विषारी कचरा टाकल्यामुळे मासे मृत पावले असल्याचा संशय स्थानिकांनी व्यक्त केला होता. मे २०२५ मध्ये मोबोर किनाऱ्यावर मृत मासे आणि जलवनस्पती आढळल्या होत्या. यावेळी स्थानिकांनी पाण्याच्या प्रदूषणाबाबत आणि विघटन होऊन निर्माण होणाऱ्या दुर्गंधीबद्दल चिंता व्यक्त केली होती. रहिवाशांच्या मते, वॉटर हायसिंथ या आक्रमक वनस्पतींच्या अनियंत्रित वाढ हे देखील या घटनेमागचे कारण होते.
मत्स्य संशोधनावर व्याख्याने, कोळीबांधवांच्या समस्या आणि उपाय / शाश्वत मासेमारी पद्धती यासारख्या विषयांवर कार्यशाळांचे आयोजन करून जनजागृती करणे गरजेचे आहे. समुद्र, नद्या, तलाव यामधील वैविध्याचे रक्षण, अतिमासेमारी टाळणे, किनारी कोळीबांधवांच्या हक्कांसाठी आवाज उठवून शाश्वत मत्स्य व्यवसायाचा प्रसार करणे यांसारखे उपक्रमही लोकजागृतीस मदत करू शकतात.
स्त्रिग्धरा नाईक
